O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini qanday yaxshilash kerak?

2020-yilning boshida O‘zbekiston hukumati va BMT agentliklari tomonidan aholini ijtimoiy himoya qilishni mustahkamlash bo‘yicha BMT qo‘shma loyihasi yo‘lga qo‘yildi, deb xabar beradi “Gazeta.uz”. Asosiy maqsad — nogironligi bor katta yoshdagilar va bolalarni o‘z ichiga oladigan barcha O‘zbekiston fuqarolarini butun hayotlari davomida ijtimoiy himoyaning sifatli xizmatlaridan foydalana olish imkoniyati bilan ta’minlash.

Mazkur loyihadagi uchta eng ustuvor yo‘nalishlardan biri, bu ijtimoiy himoya bo‘yicha yagona davlat koordinatsion mexanizmini yaratish hisoblanadi.

Hozirgi kunda ijtimoiy himoyaning tarqoq dasturlarini birlashtirish nega bu qadar zarur va bu aholining kam ta’minlangan qatlamlari, nogironligi bor shaxslar, boquvchisini yo‘qotgan oilalar va zaif qatlamga kiruvchi boshqa kishilarning hayotini qanday yaxshilagan bo‘lar edi?

Ijtimoiy himoyaning yagona organini yaratish vazifasi Prezident topshirig‘ida nazarda tutilgan va 2019-yil uchun davlat dasturida aks ettirilgan edi. Lekin 2020-yilgi davlat dasturida yagona idorani yaratish nazarda tutilmagan edi va bu 2021-yil — “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”ning dasturiga ham kiritilmagan.

COVID-19 pandemiyasi ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar va katta yoshdagilarga samarali va o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish uchun tizimli islohotlarning zarurligini yana bir bor ko‘rsatdi.

Shu munosabat bilan, 17-fevral kuni Prezident “2021—2030-yillarda O‘zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoyishni imzoladi va u bilan aholini ijtimoiy himoya qilish Milliy strategiyasi konsepsiyasi tasdiqlandi.

Tizimning tarqoqligi

O‘tgan yili xalqaro Mehnat tashkiloti, YuNISEF va Jahon banki asosiy diagnostik vosita (CODI) bazasida O‘zbekistondagi ijtimoiy himoya tizimini baholadi.

Tadqiqot hozirgi kunda ijtimoiy himoya tizimi turli vazirlik va idoralar orasida tarqoq holda ekanligini va ularning hech biri ushbu sohada koordinatsiya, integratsiya va yagona davlat siyosatini amalga oshirishga javobgar emasligini ko‘rsatdi. Natijada, ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish bo‘yicha muvofiqlashtirilgan strategiya va yagona qarash mavjud emas.

2001-yilga qadar ijtimoiy himoya bilan tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo‘limlari va hududiy ijtimoiy ta’minot boshqarmalarining keng tarmog‘iga ega yagona Ijtimoiy ta’minot vazirligi (Sobes) shug‘ullangan. 2001-yilda Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi tuzilganidan so‘ng, ijtimoiy himoya funksiyalari ushbu idoraga o‘tkazilgan.

Oradan o‘n besh yil o‘tib, idora o‘zida bandlikka ko‘maklashish va aholini professional tayyorlash sohasida umumiy siyosatni aniqlash hamda mehnat bozorida faol dasturlarni amalga oshirish bo‘yicha vazifalar va funksiyalarni saqlab qolgan holda, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi sifatida qayta tashkil etildi.

2016-yilning fevral oyida Mehnat vazirligi transformatsiya qilinganidan so‘ng, ijtimoiy himoya bo‘yicha ayrim funksiyalar Sog‘liqni saqlash vazirligi va 2018-yil oxirida SSV huzurida tashkil etilgan Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligiga o‘tkazildi. Mazkur idora qariyalar va nogironligi bor shaxslarga tibbiy va ijtimoiy xizmatlarni taqdim etadi.

Xalq ta’limi vazirligiga ham ijtimoiy himoyaning ayrim funksiyalari yuklatilgan, xususan, vazirlik nogironligi bor bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab-internatlarni nazorat qiladi hamda qishki kiyim va maktab buyumlarini o‘z ichiga oladigan to‘plamlarni taqdim etgan holda, zaif oilalar farzandlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha kichik dasturlarni amalga oshiradi. Moliya vazirligi ijtimoiy yordam dasturlari bo‘yicha barcha xarajatlarni nazorat qiladi va Pensiya jamg‘armasi faoliyatini koordinatsiya qiladi.

2020-yilda ijtimoiy himoya bilan shug‘ullanuvchi davlat organlari ro‘yxati Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi va Yoshlar ishlari agentligi bilan to‘ldirildi. Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligining vakolati ijtimoiy yordamga muhtoj oila va bolalarni aniqlash, ijtimoiy nafaqa oluvchilarni mahalla darajasida ro‘yxatga olish va hisoblashdan iborat. Yoshlar ishlari agentligi funksiyalariga esa ijtimoiy-huquqiy himoyani tashkil etish va institutsional muassasalarni tugatgan yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalar bandligiga ko‘maklashish kiradi.

Budjet shaffofligi va ijtimoiy himoya funksiyalarini bajarish bilan bog‘liq umumiy muammolar bilan bir qatorda, kompleks va muvofiqlashtirilmagan faoliyatning yo‘qligi ko‘rilgan choralar ko‘pincha qisman bo‘lishiga sabab bo‘ladi, va natijada, maqsadli auditoriyani zaiflikdan barqaror chiqarishga yo‘l bermaydi, bu esa ko‘rilgan chora-tadbirlarning past samaradorligiga olib keladi.

Bunda, ijtimoiy xizmat va nafaqa oluvchilarning yagona reyestriga ega ijtimoiy himoya bo‘yicha yagona davlat organining yaratilishi, yirik byurokratik apparatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilayotgan budjet resurslarini hamda ko‘plab vazirlik va idoralar o‘rtasidagi koordinatsiyaning tranzaksion chiqimlarini qisqartirishga imkon bergan bo‘lar edi.

Yagona idoraning tashkil etilishi, budjet mablag‘larining kamida 20−30 foizini tejab qolishga, va ularni bevosita ijtimoiy yordamga muhtoj kishilarga qo‘shimcha to‘lovlar uchun yo‘naltirishga imkon bergan bo‘lar edi.

Ijtimoiy himoya bilan qamrab olish darajasining pastligi

Sovet davrida aholi ijtimoiy ta’minotining umumiy tizimi mavjud edi. Biroq, mustaqillikka erishilgandan so‘ng, hukumat aholining zaif qatlamlariga manzilli yordam berish (poverty targeting) usulini qo‘llashni boshladi va ijtimoiy nafaqalar bilan qamrab olish keskin kamaydi. 2018-yilda “O‘zbekiston fuqarolarini tinglash” (Listening to the Citizens of Uzbekistan) loyihasi doirasida uy xo‘jaliklari orasida o‘tkazilgan o‘rganishlarga ko‘ra, aholining deyarli yarmi va kam ta’minlangan qatlamlarning uchdan bir qismi ijtimoiy himoya dasturlari bilan qamrab olinmagan.

Ijtimoiy himoya dasturlarini oluvchi kishilarning umumiy soni 2012-yilda 8,1 million nafardan 2017-yilda 6,4 million nafargacha qisqargan. Eng ko‘p pasayish ishsizlik va kam ta’minlanganlik bo‘yicha nafaqa oluvchi kishilar orasida qayd etilgan. Ishsiz fuqarolarning taxminan 1 foizi ishsizlik bo‘yicha nafaqa bilan qamrab olingan (2020-yilda ishsizlik bo‘yicha nafaqa tayinlash qoidalariga kiritilgan o‘zgarishlarni hisobga olmaganda).

YuNISEF ma’lumotlariga ko‘ra, nogironligi bor bolalar va katta yoshdagilarning sezilarli qismi hech qanday nafaqa olmaydi — nogironlikning og‘ir shakli bilan ro‘yxatga olingan shaxslarning faqatgina 46 foizi pensiya yoki nogironlik bo‘yicha nafaqa oladi. Bundan tashqari, aholining katta qismida ijtimoiy ta’minotdan foydalana olish imkoniyati yo‘qligicha qolmoqda, chunki, 60 foiz atrofidagi ishlovchi aholi norasmiy sektorda faoliyat yuritadi va to‘lovlarni nazarda tutadigan ijtimoiy sug‘urta dasturlarida qatnashmaydi.

Ijtimoiy himoya funksiyalarining birlashtirilishi aholining turli guruhlarining individual ehtiyojlarini qondirish uchun qamrab olish imkoniyatini kengaytirishga yordam bergan bo‘lar edi. Buni byurokratik apparatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan byudjet mablag‘larini keskin bo‘shatish va maqsadli moliyalashtirishni ijtimoiy himoya ehtiyojlariga yo‘naltirish, yordam olishga huquq beruvchi obyektiv va shaffof talablarni (shu jumladan, ishsizlik bo‘yicha nafaqa to‘lash mexanizmi) joriy qilish, aholi bandligini formalizatsiya qilish (soyadan chiqarish) va ishsizlik holatlarida sug‘urtalash imkoniyatini yaratish, kam ta’minlangan shaxslar uchun nafaqalar mexanizmining manzilliligini yaxshilash orqali amalga oshirish mumkin.

Kelajakka sarmoya

O‘zbekiston ijtimoiy himoya uchun YaIMning 9,7 foizini (shu jumladan, ijtimoiy yordam, ijtimoiy sug‘urtalash va mehnat bozori dasturlari) sarflayotgan vaqtda, mavjud tizim aholining atigi 55 foizini qamrab olmoqda, asosan aholining 44 foizini tashkil qiladigan ijtimoiy sug‘urtalash orqali.

YuNISEFning o‘tgan yildagi tadqiqoti natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston aholisining 60 foizidan ortig‘ini yoshlar tashkil qilishi va mamlakat aholisining o‘rtacha yoshi 25 yoshni tashkil qilishiga qaramay, investitsiyalarning sezilarli qismi yoki YaIMning 6,95 foizi pensiya dasturlariga to‘g‘ri keladi.

Aholining katta qismini bolalar va yoshlar tashkil etadi, lekin, ularni ijtimoiy himoya qilishga yo‘naltirilgan investitsiya miqdori juda kam va kichik qatlamni qamrab olishga qodir. Biroq bu yerda xarajatlarni turli yosh guruhlariga taqqoslash kerak emas, chunki, ham bolalar, ham keksalar uchun mavjud ijtimoiy himoyani kengaytirish zarur. Boshqacha qilib aytganda, bolalar va yoshlarni ijtimoiy himoya qilishni moliyalashtirishni qariyalar uchun mo‘ljallangan dasturlarni qisqartirish hisobiga kengaytirish mumkin emas.

Pandemiyaning salbiy oqibatlari

Jahon banki tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, pandemiya bilan bog‘liq cheklovlar sababli, qo‘shimcha 450−840 ming nafar kishi kambag‘allik chegarasidan pastda bo‘lib qolishi mumkin (kambag‘allik chegarasi bir kishi uchun kuniga 3,2 AQSh dollari).

“O‘zbekiston fuqarolarini tinglash” loyihasining uy xo‘jaliklarini o‘rganish bo‘yicha so‘nggi ma’lumotlar tahlili COVID-19 pandemiyasi tufayli bandlik va aholi daromadlari bo‘yicha ko‘rsatkichlar keskin yomonlashganligini ko‘rsatdi. YuNISEF tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotning dastlabki natijalariga ko‘ra, pandemiya davrida bolalar kambag‘alligi 20 foizga oshgan, bu qo‘shimcha 550 ming nafar atrofidagi bolalarni anglatadi.

Bunda, COVID-19 pandemiyasi va 2020-yildagi qat’iy karantin choralari davrida kambag‘allik toifasiga va qiyin hayotiy vaziyatga tushib qolgan odamlar soni ham sezilarli darajada oshganligini inobatga olish kerak.

Kadrlarning tarqoqligi — ijtimoiy himoya tizimining muammosi

Avval qayd etilganidek, zaif oila va bolalarga ijtimoiy xizmatlarni taqdim etish sohasida 14ta turli tashkilotlar ishlaydi, ularning o‘rtasidagi koordinatsiya esa past darajada qolmoqda.

Shu bilan bir qatorda, bolalar aholining ijtimoiy zaif qatlam guruhiga kiradi va puxta o‘ylangan ijtimoiy himoyaga muhtoj. Bolali oilalarning sezilarli darajadagi qismi og‘ir holatda qolmoqda. YuNISEFning “O‘zbekiston kelajagiga sarmoya” nomli tadqiqotining ko‘rsatishicha, O‘zbekistondagi bolalarning aksariyat qismi kishi boshiga kuniga 10 ming so‘mdan (1,2 AQSh dollari) kam bo‘lgan daromadga ega oilalarda yashaydi.

2019-yilda YuNISEF “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazi va O‘zbekiston Milliy universiteti ko‘magida Kolumbiya Universitetining (Nyu-York) Ijtimoiy ishlar maktabi bilan hamkorlikda O‘zbekistondagi bolalarni ijtimoiy himoya qilish tizimi kadrlarini tahlil qildi.

Ta’limning past darajasi va amaliyotning yetishmasligi bilan bir qatorda, tadqiqot turli tuzilma va tashkilotlarda ishlayotgan hamda ijtimoiy xizmatlarni bir-biridan ko‘chirayotgan ijtimoiy xodimlarning tarqoqligini ko‘rsatdi.

Deinstitutsionalizatsiya islohotlaridagi sustkashlik

Zaif oila va bolalarni qo‘llab-quvvatlash va aholini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha yagona davlat idorasining yo‘qligi bolalar muassasalarini deinstitutsionalizatsiya qilish islohotlari samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Bolalarni ijtimoiy himoya qilish va vasiylik tizimi islohotlari, uning amalga oshirilishiga asosan Xalq ta’limi vazirligi javobgar bo‘lgani uchun susaymoqda, chunki ushbu vazirlik onalik va bolalikni ijtimoiy himoya qilish bilan emas, balki umumiy o‘rta va maktabdan tashqari ta’lim sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amaliy amalga oshirish bilan shug‘ullanishi kerak.

Bunda, Xalq ta’limi vazirligi inklyuziv ta’limning bosqichma-bosqich joriy qilinishiga mas’ul bo‘lishi mumkin va bu O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining ta’limga bo‘lgan konstitutsion huquqlariga rioya qilinishini ta’minlaydi. Busiz deinstitutsionalizatsiya islohotlarini samarali amalga oshirishni tasavvur qilib bo‘lmaydi.

Shu sababli, bolalarni institutsional muassasalarga joylashtirishni profilaktika qilish, ijtimoiy himoya tizimidagi kadrlarni boshqarish, zaif oilalarni kuzatish, qabul qiluvchi oilalarni tayyorlash va boshqa funksiyalar ijtimoiy himoya bo‘yicha yagona davlat organi tomonidan amalga oshirilishi kerak.

Deinstitutsionalizatsiya islohotlari misolida ko‘rinib turibdiki, ijtimoiy himoya tizimining tarqoqligi past samaradorlikka va amalga oshirilayotgan islohotlarning susayishiga olib kelmoqda. Aholining zaif qatlamini ijtimoiy himoya qilish sohasidagi har qanday islohot oddiy masala emas, chunki, turli ehtiyojlar va sifatli ta’lim, munosib ishga joylashish va munosib hayot darajasiga bo‘lgan huquqlarni hisobga olgan holda, ijtimoiy nafaqa va xizmatlar odamning butun hayoti davomida kerak bo‘ladi.

Nafaqa va ijtimoiy xizmatlarning tarqoqligi

Qayd etish joiz, nogironligi bor kishilarga BMTning qo‘shma dasturi doirasida nazarda tutilgan ijtimoiy himoyani taqdim etish uchun, “nafaqa + xizmatlar” integratsiyalangan yondashuvini boshqarishni ijtimoiy nafaqalarni tayinlash (hozirda bu Moliya vazirligi kompetensiyasiga kiradi) va ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish vakolatlariga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan yagona idorasiz samarali amalga oshirish qiyin.

Ijtimoiy ishchilar ushbu jarayonda muhim ahamiyatga ega va eng past darajalarda ijtimoiy nafaqalarning zarurligini individual tarzda aniqlashadi.

Ikki farzandidan birida nogironlik mavjud bo‘lgan ishlamaydigan yolg‘iz onadan iborat oilani ko‘rib chiqamiz. O‘zi va bolalarini kambag‘allik va ijtimoiy zaiflik doirasidan olib chiqish uchun, ayol bolalar parvarishi bo‘yicha ijtimoiy nafaqa, nogironligi bor bolani to‘g‘ri reabilitatsiya qilish va parvarishlash bo‘yicha o‘qish, bandlikka ko‘makka (uyda ishlaydigan ish bo‘lishi mumkin) va boshqa ijtimoiy xizmatlarga muhtoj.

Nogironlikni tibbiylashtirish

Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligi boshqaruvida “Muruvvat” internat-uylari va nogironligi bor kishilar uchun mo‘ljallangan respublika ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlari bor. Nogironligi bor kishilarni kasb-hunarga tayyorlash va ularni ijtimoiy himoya qilish funksiyalarini Sog‘liqni saqlash vazirligiga o‘tkazish, kelgusida nogironlikni tibbiylashtirish va uni odam organizmidagi funksiyalarning buzilishiga tenglashtirishga olib keladi. Shu kunlarda prezident agentlikni Vazirlar mahkamasi tuzilmasiga o‘tkazish haqidagi rejalarni ma’lum qildi.

Nogironligi bor katta yoshdagilar va bolalar, shuningdek, ularning vasiylari faqatgina tibbiy xizmatlarga emas, balki ta’lim xizmatlari va munosib ishga joylashishga muhtoj. Nogironlik — bu faqatgina tibbiy emas, balki birinchi navbatda salbiy stereotip hamda atrof-muhitdagi noqulayliklar uyg‘unligida yuzaga kelgan ijtimoiy evolyutsion tushunchadir. Ushbu tushuncha Nogironligi bor kishilarning huquqlari va nogironlikning ijtimoiy modeli haqidagi Konvensiyaga asoslangan, prezident bunga o‘tishning zarurligini o‘zining 29-dekabrdagi Oliy Majlisga bo‘lgan murojaatnomasida qayd etgan edi.

Ijtimoiy himoya tizimini qanday yaxshilash kerak?

Ijtimoiy himoya sohasidagi hozirgi byudjet imkoniyatlarini hisobga olgan holda, ijtimoiy himoya bo‘yicha milliy kompleks strategiyani ishlab chiqish va uning barcha funksiyalarini yagona davlat koordinatsion mexanizmi doirasida birlashtirish tavsiya qilinadi.

Shuningdek, ijtimoiy himoyani qonunchilikda ta’riflaydigan muvofiqlashtirilgan huquqiy baza hamda ijtimoiy himoyaning yagona tuzilmasini yaratish uchun siyosiy asosni ishlab chiqish zarur.

Ijtimoiy himoya funksiyalari bo‘lib berilgan vazirlik va idoralar faoliyatidagi nomuvofiqlik va tarqoqlik muammosini hal qilish zarur. Ijtimoiy ishchilarning professional standartlarga rioya qilishi ustidan yagona nazorat o‘rnatish, shuningdek, ijtimoiy siyosat samaradorligini oshirishga yordam beradigan chuqur tahlil va tadqiqotlar uchun ijtimoiy nafaqa va xizmatlarni oluvchilar haqida muntazam ravishda ma’lumotlar yig‘ib borishni yo‘lga qo‘yish kerak. Dastlab, mavjud tarqoq dasturlarning samaradorligi va natijasini baholash uchun ijtimoiy himoyaga yo‘naltirilayotgan davlat xarajatlarini tahlil qilib chiqish maqsadga muvofiq bo‘lgan bo‘lar edi.

Ijtimoiy himoya bo‘yicha yagona davlat organi, SSV huzuridagi Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligi kabi biron tashkilot qaramog‘idagi qandaydir tuzilmani eslatib turishi kerak emas. Aksincha, u ijtimoiy himoyaning barcha funksiyalari va fanlararo professional ekspertlar jamoasini o‘zida birlashtirgan vazirlik maqomiga ega (masalan, Aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi) idoralar ustidagi yagona tuzilma bo‘lishi kerak. Ijtimoiy himoya funksiyalarini, islohotlarni baholashning aniq indikatorlari yordamida natijalarni ilg‘or baholash imkoniyatiga ega bo‘ladigan yagona idorada birlashtirish uchun taklif qilinayotgan ijtimoiy himoya islohotlarining yo‘l xaritasini ishlab chiqish muhim.