Roppa-rosa bir yil muqaddam — 2020-yilning 15-mart kuni Respublika Virusologiya ilmiy-tekshirish instituti laboratoriyasida O‘zbekistonda koronavirus bilan zararlangan ilk bemor aniqlangan edi. “Xalq so‘zi Online” O‘zbekistonda koronavirus ilk marta qayd etilganidan boshlab oylar davomida bemorlar bilan ishlagan ayol — Virusologiya ilmiy-tekshirish instituti bosh shifokori, tibbiyot fanlari doktori Muhayyo Asilova bilan suhbatlashib, uning pandemiya, yo‘qotishlar, shifokorlik burchi haqidagi fiklarini e’lon qildi.
“U kunni eslash ham og‘ir...”
O‘zbekistonda ilk bemor aniqlanganiga ham bir yil bo‘ldi. O‘tgan vaqt davomida biz murakkab holatlarni boshdan o‘tkazdik. O‘sha kunni eslash ham men uchun og‘ir.
Kasallik kirib kelgan vaqti eng qo‘rqinchli holat — virus yangi, o‘rganilmagan edi. Biroq shifokorlik burchi bor, har qanday vaziyatda ham bemorni davolash kerak.
15-mart kuni soat uchda menga qo‘ng‘iroq qilishdi, fuqarolardan birida COVID-19 aniqlandi, deb. Shundan so‘ng ertalab soat oltigacha uxlolmadim, endi nima bo‘ladi, nima qilamiz, degan savollar tinchlik bermagan.
Ertalab oltida klinikaga kelganimda, ilk bemorimiz oila a’zolari bilan maxsus ajratilgan xonalarga yotqizilgan ekan. U ayol hali o‘zida virus aniqlanganidan bexabar, buni unga men aytishim kerak, xodimlarda ham vahima, sarosimalik. Chunki o‘sha payt dunyo bo‘yicha o‘limlar soni kundan kun oshayotgan, bir-biridan qo‘rqinchli xabarlar tarqalayotgan edi. Maxsus himoya kiyimlarimni kiydim, bemor yoniga kirdim, uning holatini o‘rgandik.
Bemorni ko‘rib chiqqach, xonamga kelib o‘yladim: qanchalik katta mas’uliyat, javobgarlik bor yelkamizda, butun respublika bizga qarab turibdi, nima gap, nima so‘z, deb. Hali qo‘limizda aniq qo‘llanma ham yo‘q. Xitoylik hamkasblarimiz ham virus bilan ikki oygina ishlagan, holbuki, bu, kasallikni o‘rganish uchun juda kam muddat hisoblanadi.
Rosti, bemorning o‘zi kelib test topshirgani, vaqtliroq harakat qilgani bizga ancha yengillik tug‘dirgan. Kasallik hali boshlang‘ich bosqichda edi, klinik belgilari oltinchi-yettinchi kuni boshlandi, ya’ni isitma, nafas yetishmasligi...
“Vaziyat o‘z vaqtida jilovlandi”
O‘sha kunning o‘zida yana boshqa bemorlarda ham virus aniqlana boshlandi, ya’ni soat 14:00 larda Angliyadan kelgan er-xotinda virus tasdiqlandi. Keyin Turkiyadan kelgan bemorda, so‘ng boshqasida, qarabsizki, bir zumda bemorlar soni 38 taga yetdi.
O‘sha vaqtda O‘zbekistonda to‘g‘ri olib borilgan chora-tadbirlar vaziyatni o‘z vaqtida jilovlashga juda katta yordam berdi. Prezident, hukumat pandemiya sharoitida har bir fuqaroning, oilaning sihat-salomatligiga ustuvor vazifa sifatida qaradi. Mamlakatlarning imkoniyatlarini o‘ta murakkab sharoit taqozosi bilan bog‘liq holda tahlil qilgan kuzatuvchilar O‘zbekistonga o‘z fuqarolarini har qanday sharoitda himoyasiga olishga qodir davlat sifatida baho bergani bejiz emas. Kishi xastalanib qolsa, butun oila a’zolarining halovati, tinchi yo‘qoladi. Ishida unum bo‘lmaydi, ruhan iztirob chekadi. Bemorni davolash esa bilasizki, davlatimizga arzonga tushmaydi. Zero, shifokorlarning “Kasallikni davolagandan ko‘ra, uning oldini olgan ma’qul”, degan gapi mantiqan to‘g‘ri.
Klinikadagi vaziyatdan kelib chiqib ochiq aytaman, agar o‘tgan yil iyul oyidagi murakkab vaziyat mart oyida bo‘lganida edi, biz tayyor emasdik, bilmadim nima bo‘lardi, tasavvur ham qilolmayman. Hali Zangiotadagi maxsus shifoxona qurilmagan edi, iyul oyida shu shifoxona bo‘la turib vaziyat qancha qiyinlashdi. Pediateriya, travmatologiya, xullas, qancha yo‘nalishdagi shifoxonalar, bo‘limlar o‘zining yo‘nalishida ishlamasdan koronavirus bemorlarini davolashga o‘tdi.
Bu kasallik shundayki, bemor ertalab yaxshi holatda bo‘lib kechga yaqin og‘irlashib qolishi mumkin — har tomonlama o‘zgaruvchan. “Ertaga ketadi, tuzaldi” deb turgan bemorlarimiz yaqinlari bilan bog‘liq noxush holatlarni eshitib, depressiyaga tushishi, vafot etish holatlari ham bo‘ldi. Boshida biz kasallik asosiy joyi o‘pkada bo‘ladi, deb o‘ylagandik, keyinchalik eng asosiysi, qon quyulishini nazoratga olishimiz kerakligini tushundik. Sakkiz yarim oy vaqt ishlagan bo‘lsak, oktabr oyidan boshlab mukammal qo‘llanma bilan ishlashni boshlagan edik...
“Birorta xodim men kelolmayman, deb aytmadi”
Birinchi bemor aniqlangan kuni ertalab uydan chiqib ketayotganimda bolalarim uxlashayotgan, dam olish kuni edi. Xayolimga ham kelmaganki, shu ketguncha ishxonada 5,5 oy qolib ketaman, deb. Aprelda nabiralarimdan biri 9 yoshga kirdi, bora olmadim. Shu kuni nega ishga kelayotgan kunim to‘yib bag‘rimga bosmadim, erkalamadim, deb afsuslanganman. Ishxonamiz qattiq qo‘riqlanardi, tashqaridan hech kim kiritilmasdi, 5 metr naridan yaqinlaringizni ko‘rasiz, ko‘z nurim ham past, qo‘l silkiyman, aniq ko‘ra olmayman, faqat telefonda gaplashamiz.
Boshida tashkiliy masalada ancha qiyinchiliklar bo‘ldi. Bir kun ichida vazirlik bilan kerakli apparatlarni olib ketganmiz. Uch soat ichida klinikadagi 190 ta bemorni uyiga jo‘natganmiz, chunki shifoxonani bo‘shatish kerak edi.
Yuqorida aytdim, o‘sha kuni dam olish kuni edi. Bilasizmi, xodimlarimiz uch soat ichida yig‘ilgan, uzoq yo‘ldan qatnaydiganlari ham yetib kelgan. Lekin birortasi “men kelolmayman”, degan gapni aytmadi, vaziyatni tushundi, yetib keldi, oylab uyiga ketmadi, oxirigacha birga bo‘ldi.
Yana bir gap. O‘sha kunlarda shifokorlarga ustamalar to‘lash haqida hech qanday gap yo‘q edi. Davlatimiz rahbari keyinchalik koronavirusni davolashda qatnashayotgan tibbiyot xodimlariga yuqori ustamalar to‘lashga topshiriq berdi. Bunday rag‘batlantirishlar bo‘lishi xayolimizga ham kelmagan, barcha shifokorlar kasb burchi sabab ish boshlagan.
12 nafar hamshiramiz koronavirus yuqtirib oldi. Bu holat men uchun og‘ir bo‘ldi, endi ularning oilasiga nima deyman, deb qattiq qiynalganman. Xudoga shukrki, xodimlar orasida bitta ham o‘lim holati bo‘lmadi. Ularning barchasiga ustamalar to‘landi, albatta...
“Jarrohlik amaliyotidan bir kun o‘tib, ishga tushib ketganman”
Iyul oyi biz uchun nihoyatda og‘ir bo‘ldi. O‘sha vaqtda men ikki haftaga tashqariga chiqqandim, tashkiliy ishlar bo‘yicha Zangiotadagi shifoxonaga jalb qilishdi. U yerda o‘n kuncha bo‘ldim, 7 nafar xodimimizni yordam uchun o‘sha hududga yuborgandik.
Keyinchalik esa o‘zimizda shifokor yetishmay qoldi, ahvol keskin og‘irlashdi. Doktor yetishmaydi, kislorod nuqtalarini 8 tadan 50 tagacha, oksigenatorlarni 3 tadan 70 tagacha ko‘paytirishga to‘g‘ri keldi, bizga keladigan bemorlarning asosiy qismi kislorodga muhtoj. Hozir aytishga oson, bemorlar shunaqa og‘ir ahvolda kelardiki, hatto, reanimatsiya bo‘limiga joylashga ham ulgura olmasdik...
Vaqt tig‘iz, vaziyat murakkab, ish hajmi katta. Ovqatlanish tugul suv ichishgayam vaqtni qizg‘anasiz. Hattoki, kam suv ichganimdan iyul oyida buyragimdagi tosh qo‘zg‘alib qolgan, bir kunda – juma kuni borib, shanba kuni operatsiya (roskapiya) qildirib, yakshanba yana ishga tushib ketganman.
Bu yerni tashlab keta olmasdim, og‘ir holatdagi bemorlar ko‘p edi...
Boz ustiga, avgust oyida o‘pkamda ozroq pnevmoniya bo‘ldi, shu yerda ham davolanib ham ishlab yuraverdim, Xudo asradi.
Besh yarim oyda yuqmadi, qattiq charchoq, stresslarni boshimdan o‘tkazdim, hatto bemorlarga qo‘shilib yig‘laydigan bo‘lib qoldim. Bemorlarga uyga ketishimni aytsam, yig‘lashni boshlashardi, ular ishonib kutib o‘tirardi meni. Sentabrda shifoxonadan chiqdim, uyga bordim, ozroq dam olaman, oilamni ko‘raman, desam nabiramdan koronavirus yuqtirdim. Uyda davolandim.
Shifoxonadagi bemorlar tushlarimga ham kirardi, yig‘layotganini ko‘rardim. Ayniqsa, bir qiz bor edi, ketayotganimda qattiq yig‘lagandi. Qoling, deya olmaydi, biladi — besh yarim oydan beri tinimsiz ishlayotganimni, ketayotsam ko‘z uzmaydi, yig‘laydi — o‘sha holat ko‘z oldimda muhrlanib qoldi. Ikki kundan so‘ng uning vafot etganini eshitdim.
Buning qanchalik og‘irligini bunday jarayonning ichida bo‘lganlargina anglaydi...
“Sizga ishonamiz, doktor, degan so‘z kuch berdi”
Reanimatsiyada bemorlarga qarash uchun o‘zim va bitta doktor qolgan kunlarimiz bo‘ldi. Qiynaldik, bemorga qarayapman, kerak bo‘lsa tagligini almashtiryapman, havo issiq, ulgura olmayapmiz. Kasallik birdan ko‘paygan, shifokorlar esa yetishmasdi, qo‘l etishmasdi, shifokorning qo‘li...
Men bosh shifokor sifatida jamoa uchun namuna bo‘lishim ham kerak edi. Rosti ham shu, rahbar qanday ishlashni xodimlariga ko‘rsatib berishi kerak.
Ayniqsa, iyul oyi og‘ir kechdi. Shu oyda o‘z qo‘limda jon bergan bemorlar ham bo‘ldi. 18-iyulda ketma-ket to‘rt o‘lim bo‘ldi, hech bunday bo‘lmagan edi. 35 yoshli bemor bor edi, “bolam o‘lmagin” deb, tiz cho‘kib, dodlab yig‘laganman, hech qachon esimdan chiqmaydi. Reanimatorlarimiz yetmay qoldi, kasal ko‘payib ketdi, uch kun shunday bo‘ldi, uch kun...
Albatta, keyin yordam berishdi darrov. Biroq mana shu uch kun haqiqiy do‘zax bo‘ldi, shu uch kunda kechirganlarim butun umrimga yetsa kerak. Bunday kunlar boshqa hech qachon qaytmasin...
Tan olishimiz kerak: xavfli infeksiyaga qarshi kurashish va uning oqibatlarini bartaraf etish bo‘yicha qo‘lga kiritilgan yutuqlarga osonlikcha erishilgani yo‘q. Biz bordan yo‘q qilmadik, yo‘qdan bor qildik. To‘g‘ri, bizning sharoitimiz yangi, zo‘r emasdi, lekin odamlar shu jamoaga ishondi, bizni tanladi, “Virusologiyaning koridoriga bo‘lsa ham yotaman” degan bemorlar bo‘ldi. Toshkent shahrida COVID-19’ga qarshi 39 ta muassasa ishlagan bo‘lsa, respublika bo‘yicha eng kam o‘lim ko‘rsatkichi bizning klinikada bo‘ldi.
Eng muhimi, har kim aravani o‘zi tomonga tortmadi, hissiyotlarga erk bermadi, qo‘lni-qo‘lga berdi! Va pirovardida, buni uddaladik.
Sog‘liqni saqlash vazirligining 13-mart kungi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda koronavirusga chalinganlar soni 80 567 kishiga yetdi. Shu vaqtgacha tasdiqlangan bemorlarning 79 242 nafari (97 foizi) sog‘aygan, kasallik asoratlari oqibatida vafot etganlar soni rasman 622 nafarga yetgan — mamlakatda koronavirus asoratlari oqibatida hozircha oxirgi o‘lim holati 10-fevral kuni qayd etilgan (ma’lumot uchun, SSV statistikasidagi kamida bitta o‘lim holati O‘zbekistonda yuz bermagan; “Daryo” 2020-yil 22-sentabrga qadar yuritgan alohida statistikaga ko‘ra, qurbonlar soni kamida 19 nafarga ko‘p).
Avvalroq O‘zbekiston chegarasini ikki oyda 378 mingdan ortiq yo‘lovchi kesib o‘tgani, ularning 173 nafarida koronavirus tasdiqlangani haqida xabar berilgan edi.
Izoh (0)