Роппа-роса бир йил муқаддам — 2020 йилнинг 15 март куни Республика Вирусология илмий-текшириш институти лабораториясида Ўзбекистонда коронавирус билан зарарланган илк бемор аниқланган эди. «Халқ сўзи Online» Ўзбекистонда коронавирус илк марта қайд этилганидан бошлаб ойлар давомида беморлар билан ишлаган аёл — Вирусология илмий-текшириш институти бош шифокори, тиббиёт фанлари доктори Муҳайё Асилова билан суҳбатлашиб, унинг пандемия, йўқотишлар, шифокорлик бурчи ҳақидаги фикларини эълон қилди.
«У кунни эслаш ҳам оғир...»
Ўзбекистонда илк бемор аниқланганига ҳам бир йил бўлди. Ўтган вақт давомида биз мураккаб ҳолатларни бошдан ўтказдик. Ўша кунни эслаш ҳам мен учун оғир.
Касаллик кириб келган вақти энг қўрқинчли ҳолат — вирус янги, ўрганилмаган эди. Бироқ шифокорлик бурчи бор, ҳар қандай вазиятда ҳам беморни даволаш керак.
15 март куни соат учда менга қўнғироқ қилишди, фуқаролардан бирида COVID-19 аниқланди, деб. Шундан сўнг эрталаб соат олтигача ухлолмадим, энди нима бўлади, нима қиламиз, деган саволлар тинчлик бермаган.
Эрталаб олтида клиникага келганимда, илк беморимиз оила аъзолари билан махсус ажратилган хоналарга ётқизилган экан. У аёл ҳали ўзида вирус аниқланганидан бехабар, буни унга мен айтишим керак, ходимларда ҳам ваҳима, саросималик. Чунки ўша пайт дунё бўйича ўлимлар сони кундан кун ошаётган, бир-биридан қўрқинчли хабарлар тарқалаётган эди. Махсус ҳимоя кийимларимни кийдим, бемор ёнига кирдим, унинг ҳолатини ўргандик.
Беморни кўриб чиққач, хонамга келиб ўйладим: қанчалик катта масъулият, жавобгарлик бор елкамизда, бутун республика бизга қараб турибди, нима гап, нима сўз, деб. Ҳали қўлимизда аниқ қўлланма ҳам йўқ. Хитойлик ҳамкасбларимиз ҳам вирус билан икки ойгина ишлаган, ҳолбуки, бу, касалликни ўрганиш учун жуда кам муддат ҳисобланади.
Рости, беморнинг ўзи келиб тест топширгани, вақтлироқ ҳаракат қилгани бизга анча енгиллик туғдирган. Касаллик ҳали бошланғич босқичда эди, клиник белгилари олтинчи-еттинчи куни бошланди, яъни иситма, нафас етишмаслиги...
«Вазият ўз вақтида жиловланди»
Ўша куннинг ўзида яна бошқа беморларда ҳам вирус аниқлана бошланди, яъни соат 14:00 ларда Англиядан келган эр-хотинда вирус тасдиқланди. Кейин Туркиядан келган беморда, сўнг бошқасида, қарабсизки, бир зумда беморлар сони 38 тага етди.
Ўша вақтда Ўзбекистонда тўғри олиб борилган чора-тадбирлар вазиятни ўз вақтида жиловлашга жуда катта ёрдам берди. Президент, ҳукумат пандемия шароитида ҳар бир фуқаронинг, оиланинг сиҳат-саломатлигига устувор вазифа сифатида қаради. Мамлакатларнинг имкониятларини ўта мураккаб шароит тақозоси билан боғлиқ ҳолда таҳлил қилган кузатувчилар Ўзбекистонга ўз фуқароларини ҳар қандай шароитда ҳимоясига олишга қодир давлат сифатида баҳо бергани бежиз эмас. Киши хасталаниб қолса, бутун оила аъзоларининг ҳаловати, тинчи йўқолади. Ишида унум бўлмайди, руҳан изтироб чекади. Беморни даволаш эса биласизки, давлатимизга арзонга тушмайди. Зеро, шифокорларнинг «Касалликни даволагандан кўра, унинг олдини олган маъқул», деган гапи мантиқан тўғри.
Клиникадаги вазиятдан келиб чиқиб очиқ айтаман, агар ўтган йил июль ойидаги мураккаб вазият март ойида бўлганида эди, биз тайёр эмасдик, билмадим нима бўларди, тасаввур ҳам қилолмайман. Ҳали Зангиотадаги махсус шифохона қурилмаган эди, июль ойида шу шифохона бўла туриб вазият қанча қийинлашди. Педиатерия, травматология, хуллас, қанча йўналишдаги шифохоналар, бўлимлар ўзининг йўналишида ишламасдан коронавирус беморларини даволашга ўтди.
Бу касаллик шундайки, бемор эрталаб яхши ҳолатда бўлиб кечга яқин оғирлашиб қолиши мумкин — ҳар томонлама ўзгарувчан. «Эртага кетади, тузалди» деб турган беморларимиз яқинлари билан боғлиқ нохуш ҳолатларни эшитиб, депрессияга тушиши, вафот этиш ҳолатлари ҳам бўлди. Бошида биз касаллик асосий жойи ўпкада бўлади, деб ўйлагандик, кейинчалик энг асосийси, қон қуюлишини назоратга олишимиз кераклигини тушундик. Саккиз ярим ой вақт ишлаган бўлсак, октябрь ойидан бошлаб мукаммал қўлланма билан ишлашни бошлаган эдик...
«Бирорта ходим мен келолмайман, деб айтмади»
Биринчи бемор аниқланган куни эрталаб уйдан чиқиб кетаётганимда болаларим ухлашаётган, дам олиш куни эди. Хаёлимга ҳам келмаганки, шу кетгунча ишхонада 5,5 ой қолиб кетаман, деб. Апрелда набираларимдан бири 9 ёшга кирди, бора олмадим. Шу куни нега ишга келаётган куним тўйиб бағримга босмадим, эркаламадим, деб афсусланганман. Ишхонамиз қаттиқ қўриқланарди, ташқаридан ҳеч ким киритилмасди, 5 метр наридан яқинларингизни кўрасиз, кўз нурим ҳам паст, қўл силкийман, аниқ кўра олмайман, фақат телефонда гаплашамиз.
Бошида ташкилий масалада анча қийинчиликлар бўлди. Бир кун ичида вазирлик билан керакли аппаратларни олиб кетганмиз. Уч соат ичида клиникадаги 190 та беморни уйига жўнатганмиз, чунки шифохонани бўшатиш керак эди.
Юқорида айтдим, ўша куни дам олиш куни эди. Биласизми, ходимларимиз уч соат ичида йиғилган, узоқ йўлдан қатнайдиганлари ҳам етиб келган. Лекин бирортаси «мен келолмайман», деган гапни айтмади, вазиятни тушунди, етиб келди, ойлаб уйига кетмади, охиригача бирга бўлди.
Яна бир гап. Ўша кунларда шифокорларга устамалар тўлаш ҳақида ҳеч қандай гап йўқ эди. Давлатимиз раҳбари кейинчалик коронавирусни даволашда қатнашаётган тиббиёт ходимларига юқори устамалар тўлашга топшириқ берди. Бундай рағбатлантиришлар бўлиши хаёлимизга ҳам келмаган, барча шифокорлар касб бурчи сабаб иш бошлаган.
12 нафар ҳамширамиз коронавирус юқтириб олди. Бу ҳолат мен учун оғир бўлди, энди уларнинг оиласига нима дейман, деб қаттиқ қийналганман. Худога шукрки, ходимлар орасида битта ҳам ўлим ҳолати бўлмади. Уларнинг барчасига устамалар тўланди, албатта...
«Жарроҳлик амалиётидан бир кун ўтиб, ишга тушиб кетганман»
Июль ойи биз учун ниҳоятда оғир бўлди. Ўша вақтда мен икки ҳафтага ташқарига чиққандим, ташкилий ишлар бўйича Зангиотадаги шифохонага жалб қилишди. У ерда ўн кунча бўлдим, 7 нафар ходимимизни ёрдам учун ўша ҳудудга юборгандик.
Кейинчалик эса ўзимизда шифокор етишмай қолди, аҳвол кескин оғирлашди. Доктор етишмайди, кислород нуқталарини 8 тадан 50 тагача, оксигенаторларни 3 тадан 70 тагача кўпайтиришга тўғри келди, бизга келадиган беморларнинг асосий қисми кислородга муҳтож. Ҳозир айтишга осон, беморлар шунақа оғир аҳволда келардики, ҳатто, реанимация бўлимига жойлашга ҳам улгура олмасдик...
Вақт тиғиз, вазият мураккаб, иш ҳажми катта. Овқатланиш тугул сув ичишгаям вақтни қизғанасиз. Ҳаттоки, кам сув ичганимдан июль ойида буйрагимдаги тош қўзғалиб қолган, бир кунда – жума куни бориб, шанба куни операция (роскапия) қилдириб, якшанба яна ишга тушиб кетганман.
Бу ерни ташлаб кета олмасдим, оғир ҳолатдаги беморлар кўп эди...
Боз устига, август ойида ўпкамда озроқ пневмония бўлди, шу ерда ҳам даволаниб ҳам ишлаб юравердим, Худо асради.
Беш ярим ойда юқмади, қаттиқ чарчоқ, стрессларни бошимдан ўтказдим, ҳатто беморларга қўшилиб йиғлайдиган бўлиб қолдим. Беморларга уйга кетишимни айтсам, йиғлашни бошлашарди, улар ишониб кутиб ўтирарди мени. Сентябрда шифохонадан чиқдим, уйга бордим, озроқ дам оламан, оиламни кўраман, десам набирамдан коронавирус юқтирдим. Уйда даволандим.
Шифохонадаги беморлар тушларимга ҳам кирарди, йиғлаётганини кўрардим. Айниқса, бир қиз бор эди, кетаётганимда қаттиқ йиғлаганди. Қолинг, дея олмайди, билади — беш ярим ойдан бери тинимсиз ишлаётганимни, кетаётсам кўз узмайди, йиғлайди — ўша ҳолат кўз олдимда муҳрланиб қолди. Икки кундан сўнг унинг вафот этганини эшитдим.
Бунинг қанчалик оғирлигини бундай жараённинг ичида бўлганларгина англайди...
«Сизга ишонамиз, доктор, деган сўз куч берди»
Реанимацияда беморларга қараш учун ўзим ва битта доктор қолган кунларимиз бўлди. Қийналдик, беморга қараяпман, керак бўлса таглигини алмаштиряпман, ҳаво иссиқ, улгура олмаяпмиз. Касаллик бирдан кўпайган, шифокорлар эса етишмасди, қўл этишмасди, шифокорнинг қўли...
Мен бош шифокор сифатида жамоа учун намуна бўлишим ҳам керак эди. Рости ҳам шу, раҳбар қандай ишлашни ходимларига кўрсатиб бериши керак.
Айниқса, июль ойи оғир кечди. Шу ойда ўз қўлимда жон берган беморлар ҳам бўлди. 18 июлда кетма-кет тўрт ўлим бўлди, ҳеч бундай бўлмаган эди. 35 ёшли бемор бор эди, «болам ўлмагин» деб, тиз чўкиб, додлаб йиғлаганман, ҳеч қачон эсимдан чиқмайди. Реаниматорларимиз етмай қолди, касал кўпайиб кетди, уч кун шундай бўлди, уч кун...
Албатта, кейин ёрдам беришди дарров. Бироқ мана шу уч кун ҳақиқий дўзах бўлди, шу уч кунда кечирганларим бутун умримга етса керак. Бундай кунлар бошқа ҳеч қачон қайтмасин...
Тан олишимиз керак: хавфли инфекцияга қарши курашиш ва унинг оқибатларини бартараф этиш бўйича қўлга киритилган ютуқларга осонликча эришилгани йўқ. Биз бордан йўқ қилмадик, йўқдан бор қилдик. Тўғри, бизнинг шароитимиз янги, зўр эмасди, лекин одамлар шу жамоага ишонди, бизни танлади, «Вирусологиянинг коридорига бўлса ҳам ётаман» деган беморлар бўлди. Тошкент шаҳрида COVID-19’га қарши 39 та муассаса ишлаган бўлса, республика бўйича энг кам ўлим кўрсаткичи бизнинг клиникада бўлди.
Энг муҳими, ҳар ким аравани ўзи томонга тортмади, ҳиссиётларга эрк бермади, қўлни-қўлга берди! Ва пировардида, буни уддаладик.
Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 13 март кунги маълумотларига кўра, Ўзбекистонда коронавирусга чалинганлар сони 80 567 кишига етди. Шу вақтгача тасдиқланган беморларнинг 79 242 нафари (97 фоизи) соғайган, касаллик асоратлари оқибатида вафот этганлар сони расман 622 нафарга етган — мамлакатда коронавирус асоратлари оқибатида ҳозирча охирги ўлим ҳолати 10 февраль куни қайд этилган (маълумот учун, ССВ статистикасидаги камида битта ўлим ҳолати Ўзбекистонда юз бермаган; «Дарё» 2020 йил 22 сентябрга қадар юритган алоҳида статистикага кўра, қурбонлар сони камида 19 нафарга кўп).
Аввалроқ Ўзбекистон чегарасини икки ойда 378 мингдан ортиқ йўловчи кесиб ўтгани, уларнинг 173 нафарида коронавирус тасдиқлангани ҳақида хабар берилган эди.
Изоҳ (0)