Ilmiy agregator saytlarda olimlar tomonidan eng ko‘p tadqiq qilingan kasallik bu qandli diabet bo‘lsa, eng ko‘p havola berib bo‘lishilgan moddalardan biri bu insulindir. Ushbu mo‘jizaviy garmon ixtirochisi Nobel mukofoti sovrindori Fediriko Grant Bantingdir. “Daryo” mazkur ixtiro tarixi haqida hikoya qiladi.
Qandli diabet
Tibbiyot hamjamiyati diabetik pandemiya haqida faqat so‘nggi 10-15 yil ichida gapira boshlaganiga qaramay, bu kasallik qadim zamonlardan beri odamlarga ma’lum bo‘lgan. Diabetning birinchi ta’rifi miloddan avvalgi 2980-yilda Misrlik tabib Imhotep tomonidan berilgan. Miloddan avvalgi 1500-yillarga oid qadimgi yunon papiruslarida qandli diabetga siydikning ko‘p oqishi bilan kechadigan holat sifatida ta’rif berilgan. Kasallik borligini aniqlash qiyin bo‘lmadi, ammo har doim ham “qandli diabet kasalligi” tashxisi bemor uchun hukm bo‘lib qoldi. Uzoq vaqt davomida qandli diabet kasalligini davolash uchun dorilar yo‘q edi va kasallik ochlik yo‘li bilan davolangan. Bu esa bemorlarni qiynagan va ularning azoblarini yengillashtirmagan.
Qandli diabet jiddiy kasallik bo‘lib, hozirda epidemiya darajasiga chiqib ulgurgan. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, Yer yuzida ushbu kasallikdan aziyat chekadigan 70 milliondan ortiq odam bor. Bugungi kunda ushbu patologiya eng sirli va ajablanarli hisoblanadi. Qandli diabet butun tanani yashirincha yo‘q qiladi. Bu birinchi navbatda qon tomirlariga juda katta zarar ko‘rsatadi.
Qandli diabetning zararlaydigan yana bir nishoni ko‘zlar: diabetik retinopatiya ko‘rishning qisman yoki to‘liq yo‘qolishiga olib keladi. Qandli diabetning asorati chuqur: uzoq vaqt davomida davolab bo‘lmaydigan oshqozon yarasi rivojlanishi va oyoqlarning gangrenasi bu katta falokatdir. Erta ateroskleroz, arterial gipertenziya, koronar yetishmovchilik, yo‘q qiluvchi endarterit, nafas olish tizimi, teri kasalliklari, jigar va o‘t yo‘llari kasalliklari, periferik nervlarning shikastlanishi (polinevrit, nevralgiya, radikulit) ham jiddiy asoratlardir. Eng jiddiy asorat – bu giperglikemik va gipoglikemik koma.
Yevropada XVII asrda qandli diabet kasalligi aniqlangan. Mashhur ingliz anatomigi va shifokori Tomas Uillis hamma narsaga aqli bilan erishishga intildi. Aynan u diabetning rivojlanishini tanadagi yuqori glyukoza darajasi bilan bog‘lagan. Buni aniqlashning vositasi esa eng ishonchli va sezgir organlardan biri bo‘lgan o‘z tili edi. Aytish kerakki, organoleptik usul deb nomlangan ushbu usul XX asrga qadar butun dunyo bo‘ylab laboratoriyalarda sodiqlik bilan xizmat qildi. 1664-yilda diabet kasallarining siydigini tatib ko‘rgan Uillis uning shirin ekanligiga amin edi. Afsuski, har doimgidek hech kim uning topilmasiga yetarlicha e’tibor bermadi va faqat 100 yil o‘tgach boshqa bir ingliz shifokori P. Dobson diabetli bemorlarning siydigida shakar – glyukoza borligini aniqladi.
Savollar paydo bo‘ldi: qandli diabetda shakar miqdorining oshishiga nima sabab bo‘ldi va tanadagi glyukoza konsentratsiyasini kuzatishni to‘xtatadigan nazoratchi qayerda? XVIII asr oxiri va XIX asrning boshlarida qandli diabetning oshqozon osti bezi zararlanishi bilan bog‘liqligini ko‘rsatuvchi asarlar paydo bo‘la boshladi. Biroq to‘g‘ridan to‘g‘ri eksperimental dalillar faqat 1889-yilda olingan.
Faqatgina XIX asr oxirida tanadagi metabolizm uchun mas’ul bo‘lgan asosiy modda – insulinni kashf etishga yaqinlashtiradigan ilmiy tadqiqot ma’lumotlari paydo bo‘ldi. 1869-yilda olim Pol Langergans oshqozon osti bezi ichidagi hujayralar guruhlarini kashf etdi. Keyinchalik ularga “Langergans orollari” nomi berildi. Bu bezning maxsus hujayralaridan insulin ajratildi. 1889-yilda olimlar Oskar Minkovski va Von Merking tomonidan itlarda o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, oshqozon osti bezi olib tashlanganida hayvonlarda qandli diabet rivojlanadi. Ammo o‘sha itlarga oshqozon osti bezi ekstrakti yuborilganda qandli diabetning alomatlari yo‘qoldi va qonda glyukoza darajasi kamaydi. Ushbu organ qondagi qand miqdorini normal ushlab turish uchun mas’ul ekanligi aniq bo‘ldi. Ammo qaysi modda qanday qilib tanaga ta’sir ko‘rsatishi haqida hali aniqlik kiritilmagan edi.
1900-yilda L.V. Sobolev oshqozon osti bezi kanallarini bog‘lashdan so‘ng bezlar to‘qimalarining atrofiyaga uchrashi, ammo Langergans orollari o‘zgarmay qolishini aniqladi.
Insulin najot kemasi
L.V. Sobolev Langergans orollari uglevod metabolizmini boshqarish uchun zarur, degan xulosaga keldi. Dunyo bo‘ylab ko‘plab olimlar va yetakchi universitetlar Langergans orollari sirini ajratish va diabetga davo topish uchun ish olib bordilar va Toronto universiteti (Kanada) olimlari bunga erishdilar. Jarroh Frederik Banting laboratoriyani tayinlash uchun Toronto universiteti professori J. Leodni qabul qilib oldi va ishontirdi. Unga yordam berish uchun yosh yordamchi - aspirant Charlz Best tayinlandi. Ular tanadagi glyukozaning sarf bo‘lishi uchun javobgar bo‘lgan moddani izlab, oshqozon osti bezi ekstraktini izchil o‘rganishdi va 1921-yil yozida ularning tadqiqotlari muvaffaqiyat bilan yakunlandi. Dastlab “Ayletin” deb nomlangan ushbu modda keyinchalik boshqa nom – insulinni oldi. Bu olimlar asrlar davomida izlab topgan diabet kasalligining sehrli davosi bo‘lib chiqdi.Birinchi bo‘lib insulin ukolini Toronto klinikasidagi 14 yoshli Leonard Tompson oldi. Ma’lum bo‘lishicha, preparat yetarli darajada tozalanmagan va glyukoza miqdori kamayganiga qaramay, inyeksiya allergiya sababli to‘xtatilgan. 1922-yil 23-yanvarda, 12 kundan so‘ng, biokimyogar Kolin ekstraktni yaxshilash uchun ko‘p harakat qildi, insulin yana o‘sha bemorga qayta kiritildi. Bu safar muvaffaqiyat juda katta edi. Nojo‘ya ta’siri yo‘q, kasallik rivojlanishini to‘xtatdi va o‘layotgan bola tuzalib ketdi.
Keyingi bemor Bantingning yaqin do‘sti, shifokor Jou Gil-Krista edi. Ushbu kashfiyot uchun Frederik Banting va professor Leod o‘sha yili Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Banting mukofotdagi ulushini Best bilan, Leod esa insulinni ajratib olishning samarali usulini ishlab chiqqan Kolin bilan bo‘lishdi. Ushbu harakat olimlarga hamkasblari tomonidan katta hurmat-ehtirom keltirdi. O‘sha paytga qadar mo‘jizaviy davo haqidagi xabar butun dunyoga tarqaldi va olimlarga qandli diabet bilan kasallangan bolalarni qutqarishni so‘rab minglab xatlar kela boshladi.
O‘n yoshli qiz, Jeneva Stikelberger, 1921-yil kuzida kasal bo‘lib qoldi, kasallik tez rivojlandi, ammo qizning onasi taslim bo‘lmadi va qaysarlik bilan diabetni davolash haqida ma’lumot izladi. 1922-yil yozida u Bantingning tajribalaridan xabardor bo‘lib, umidsizlikda u olimga qo‘ng‘iroq qildi. Olim ularni davolanishga taklif qildi, ammo yo‘lda qiz giperglikemik komaga tushdi. Poyezd haydovchisi stansiyaga tez yordam chaqirdi, Banting ham vaziyat haqida xabardor qilindi. Yosh olim bemorni temiryo‘l stansiyasida kutib oldi va unga preparatning birinchi ukolini o‘sha yerda berdi. Tez orada Jeneva hushiga keldi va tuzalishni boshladi. Jeneva Farmers Union Oil neft kompaniyasida buxgalter bo‘lib ishlagan, faol hayot kechirgan va 1983-yilda 72 yoshida vafot etgan, 61 yil davomida insulin bilan davolangan.
Biroq faqat insulinni kashf etishning o‘zi yetarli emas edi. Buni ko‘plab bemorlarga taqdim etish kerak edi. Buning uchun texnologlar kerak edi. Keyinchalik insulin sanoat miqyosida ishlab chiqarilib, millionlab insonlar hayotini saqlab qoldi.
Abdulaziz Akramov tayyorladi.
Izoh (0)