1848–1849-yillarda deyarli butun Yevropa inqilob va qo‘zg‘olonlarning burqsiq tutuni ostida qoldi. 1848-yil yanvar—fevral oylarida Italiya va Fransiyada ilk inqiloblar boshlanib, keyinchalik tartibsizliklar Germaniya va Avstriya imperiyasiga tarqaldi. Ushbu inqiloblarni tarixchilar “Xalqlar bahori” yoki boshqacha qilib aytganda uyg‘onish fasli ham deb atagan. Mazkur inqilob voqealari har bir mamlakat uchun o‘ziga xos sharoitlarda rivojlandi. Aksariyat mamlakatlarda inqilobchilar milliy g‘oyalardan ilhomlangani diqqatga sazovor edi.
Turli mamlakatlar inqilobchilari tomonidan hal qilingan bir qator maxsus vazifalarga qaramay, 1848–1849-yillarda sodir bo‘lgan inqiloblar asosan o‘xshash sabablarga ega edi, bu ularni umumyevropa inqilobi sifatida tavsiflashga imkon beradi. Bunga umumiyroq sababni 1840-yilda boshlangan “Och qirqinchi yil” deb nomlangan iqtisodiy moliyaqiy tushkunlik davrini ham keltirish mumkin. Aholining tez o‘sishi sharoitida odamlarning ochlikdan azob chekishi, bozor qonunlariga muvofiq non narxlari sun’iy ravishda yuqori bo‘lgani tufayli og‘irlashdi.
1840-yillarning ikkinchi yarmida ko‘plab mamlakatlarda oddiy odamlarning turmush darajasi keskin tushib ketdi. 1847-yildagi iqtisodiy inqiroz umumyevropa xarakteriga ega bo‘lib, uning ijtimoiy oqibatlari inqilobga yo‘l ochdi. Ishsizlik misli ko‘rilmagan darajaga yetdi. Inqilobning ko‘plab oqibatlari o‘xshash edi, bu Yevropada “eski tartib”ning deyarli butunlay qulashi bilan birga keldi. Inqilob tajribasi utopik sotsializm va kommunizmning amaliy muvaffaqiyatsizligidan dalolat berdi. Barcha milliy harakatlar ham muvaffaqiyatsiz tugadi. Masalan, bunga birinchi navbatda Germaniya va Italiyani birlashtirishga urinishlarni keltirish mumkin. Inqilob to‘lqini dastlab Italiyada boshlandi.
Italiyadagi inqilob
Italiyadagi 1848-yilgi inqilob Sitsiliyada boshlandi. 1848-yil 12-yanvarda isyonchilar Neapol qirolligidan ajralib, 1812-yilgi Konstitutsiyani tiklashni talab qildi. Neapol qirolligida inqilob xarakatini qo‘llab-quvvatlashga majbur bo‘ldi. Buning natijasida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qirol Ferdinand II islohotlarga rozi bo‘lib, butun qirollikda Konstitutsiyani joriy qildi. Bundan tashqari, Sitsiliya muxtoriyatini tan oldi va shu oydayoq siyosiy mahbuslar uchun amnistiya o‘tkazdi. Ko‘pgina senzuralar olib tashlandi. Karbonarius Budzelli Vazirlar mahkamasining rahbari etib tayinlandi.Bahorda Pemont, Toskana va Papa davlatlarida konstitutsiyalar qabul qilindi. Bu vaqtda inqilob Venada sodir bo‘ldi, Metternich Avstriyaga qochib ketdi. Bu Venetsiya respublikasi e’lon qilinishiga olib keldi. Inqilob Milanda boshlandi, Avstriya qo‘shinlari Parma va Modenadan quvib chiqarildi. Qirol Karl Albert shimoliy Italiya ittifoqini yaratishni taklif qildi. Bu avstriyaliklarga qarshi birinchi urushga olib keldi. Pemontni Neapol qirolligi, Papa davlatlari, Lombardiya, Toskana va Venetsiya qo‘llab-quvvatladi. Savoyardlar sulolasi butun Italiya hukmronligini e’lon qilishga shoshildi. Bu esa hukmdorlar o‘rtasida ixtilofni keltirib chiqardi va Avstriya bilan kurashdan voz kechdi. Avstriya armiyasi g‘alabalarni qo‘lga kirita boshladi. Avgust oyida Karl Albert sulh shartnomasini imzolashga majbur bo‘ldi.
Italiyadagi inqilob natijalari
Italiyadagi inqilob mag‘lubiyat bilan yakunlandi. 1848-yil may oyida Neapolda parlament tarqatib yuborildi. Noyabr oyida Papa davlatlaridagi inqilob Mazzini boshchiligidagi davlatni respublika deb e’lon qildi. 1849-yil fevralda Toskana shahrida respublika tashkil etildi. Bunday sharoitda Pemont Avstriyaga qarshi urushning yangi bosqichiga o‘tdi. Ammo 23-martda Pemont qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Qirol taxtdan voz kechdi va Viktor Emmanuel II shoh bo‘ldi.U konstitutsiyani taqiqladi va parlamentni tarqatib yubordi. 1849-yil may oyida Sitsiliyadagi qo‘zg‘olon bostirildi. Aprel oyida taxt Toskana, Parma va Modenadagi sobiq hukmdorlarga qaytarildi. Rim respublikasi bilan kurashish uchun Papa Fransiyadan yordam so‘radi. General Oudinot Garibaldi Italiya gvardiyasini mag‘lubiyatga uchratdi va 3-iyun kuni respublikani tor-mor qildi. 22-avgustda respublika Venetsiyada quladi.
Fransiyadagi inqilob
Fransiyadagi inqilobning asosiy sababi sanoat burjuaziyasining moliyaviy aristokratiya hukmronligidan noroziligi edi. Bankirlar hokimiyatga tan olmagan o‘rta va mayda burjuaziya respublika barpo etishga intildi. 1847-yildagi iqtisodiy inqiroz ishlab chiqarishning qisqarishiga, ish haqining pasayishiga, ishsizlarning ko‘payishiga yordam berdi, bu esa fransuz jamiyatining quyi qatlamlari o‘rtasida norozilikni keltirib chiqardi.1848-yil 24-fevralda Parijda qo‘zg‘olon boshlanib, unda monarxiya ag‘darildi va Fransiya xalq bosimi ostida 25-fevralda respublika deb e’lon qilindi. Liberallar va respublikachilardan tashkil topgan muvaqqat hukumat dvoryanlar unvonlarini bekor qildi. Bundan tashqari, so‘z, matbuot, yig‘ilishlar erkinligini e’lon qildi va 21 yoshga to‘lgan erkaklar uchun umumiy saylov huquqini joriy etdi. Ishsizlarni tinchlantirish uchun u tuproq ishlarini bajarish, ko‘chalarni tozalash va asfaltlash, daraxtlarni ekish uchun “milliy ustaxonalar” tashkil etdi. Xarajatlarni qoplash uchun jamoat ishlarini tashkil etish bilan bog‘liq holda dehqonlarga soliq 45 foizga oshirildi.
23-aprelda ta’sis majlisiga saylovlar bo‘lib o‘tdi, unda mo‘tadil respublikachilar ishonchli g‘alabaga erishdi. Ko‘plab deputatlar ziyolilarga tegishli edi – advokatlar, shifokorlar, jurnalistlar. 22-iyunda tuzilgan hukumat burjua doiralari hujumiga uchragan “milliy ustaxonalarni tarqatib yuborish” to‘g‘risida farmon chiqardi. Ustaxonalarda ishlaydigan 18 yoshdan 25 yoshgacha bo‘lgan barcha yolg‘iz erkaklar armiyaga, qolganlari esa viloyatlarga quruqlikka borishlari kerak edi.
Ushbu choralar Parijdagi ishchilar qo‘zg‘oloniga sabab bo‘ldi. 500 barrikadalar qurilgan, ularni 40–45 ming ishchi himoya qildi. Janglar 23-iyundan 26-iyungacha davom etdi. Isyonchi ishchilarga qarshi hukumat 80 ming kishilik armiyani, milliy gvardiyaning burjua otryadlarini 150 ming kishini tashladi. Parij qamal holatida deb e’lon qilindi va barcha hokimiyat general Kavignakka topshirildi. Artilleriya ishchilarni bostirish uchun ishlatildi. 11 mingga yaqin qo‘zg‘olonchilar o‘ldirildi yoki joyida otildi, 25 ming kishi hibsga olindi, 3,5 ming kishi og‘ir mehnatga jo‘natildi.
Inqilob natijalari
Ishchilarning qo‘zg‘oloni Fransiya burjuaziyasini qo‘rqitdi. U inqilobning demokratik yutuqlariga qarshi hujum boshladi va ulkan vakolatlarga ega bo‘lgan hokimiyatni prezident qo‘liga o‘tkazishga qaror qildi. 1848-yil dekabrda Napoleon I ning jiyani Lui Napoleon Bonapart prezident etib saylandi. Unga monarxist burjua doiralari hamda dehqonlar ovoz berdi va ular sodda ravishda Napoleon I ning jiyani mayda yer egalarining manfaatlarini himoya qiladi, deb ishondi. 1851-yil 2-dekabrda Lui Bonapart davlat to‘ntarishini amalga oshirdi, qonun chiqaruvchi organni tarqatib yubordi va o‘zini imperator deb e’lon qildi. Fransiyada monarxiya tiklandi. 1848-yildagi inqilob mag‘lubiyatga uchradi, chunki bu respublikaning o‘rnatilishiga olib kelmadi.Germaniyadagi qo‘zg‘olonlar
1847-yilga kelib Germaniyada siyosiy va iqtisodiy inqiroz avj oldi. Nemis xalqining ahvoliga kam hosil va 1847-yildagi iqtisodiy inqiroz jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Mamlakatda ochlik boshlanib, xalq tartibsizligi kuchayib ketdi. Nemis burjuaziyasining mo‘tadil qanoti konstitutsiyaviy monarxiya shaklida birlashgan Germaniya davlatini yaratish uchun kurashdi. Burjua oppozitsiyasining chap, radikal qanoti sinfiy farqlarni bekor qilishni va respublika e’lon qilinishini talab qildi.1847-yilda davlat xazinasi tugagani sababli Prussiya qiroli Fridrix pul olish uchun Landtagni (mulk vakillarining yig‘ilishini) chaqirishga majbur bo‘ldi. Liberal burjuaziya Landtagning aslzodalar ko‘pchiligini boshqarishga muvaffaq bo‘ldi. Majlis qirolga qarz berishdan bosh tortdi. Landtag tarqatildi. 1848-yil mart oyida Berlinda inqilobiy portlash yuz berdi va ko‘cha janglari boshlandi. Qirol liberal fikrlaydigan amaldorlarni o‘z ichiga olgan yangi hukumat tuzishga va barcha siyosiy mahbuslar uchun amnistiya e’lon qilishga majbur bo‘ldi. Qirolning roziligi ham odamlarni qurollantirishdan g‘azablandi, shundan so‘ng burgerlar Milliy gvardiyani tuzishni boshladi va shaharda tartibni saqlashni o‘z zimmalariga oldi.
1848-yil aprelda o‘sha paytda taniqli bo‘lmagan publitsistlar K.Marks va F.Engels Germaniyaga kelib, Kyolnda “Yangi Reyn” gazetasini nashr etdi, uning sahifalarida radikal shiorlar ilgari surildi.
Inqilob natijasi
1848-yil dekabrda Prussiya qiroli Mart voqealaridan keyin Prussiyada saylangan Milliy majlisni tarqatib yuborishni buyurdi va Milliy gvardiya ham qurolsizlantirildi. Va shunga qaramay qirol konstitutsiya berish to‘g‘risida farmon chiqardi. Bu mulk tizimini birlashtirdi, monarx veto huquqini oldi – u qonun chiqaruvchi organlarning har qanday qarorini bekor qilishi mumkin edi, saylov huquqi yuqori mulkiy malakasi bilan cheklangandi.Prussiya burjuaziyasining aksariyat qismi siyosiy mo‘tadilligi, uning monarxiya va yer egalari bilan ittifoqqa intilishi natijasida inqilob behuda tugadi.
Yevropa inqilobi natijalari
1848-yildagi inqilob ikkita yirik xalqaro mojarolarni keltirib chiqardi, ular keyingi yillarda davom etdi. Italiya va Germaniyada birlashgan milliy davlatlarning yaratilishi bilan yakunlandi. Xuddi shu kuni 1848-yil 23-martda Sardiniya qiroli o‘z qo‘shinlarini Lombardo-Venetsiya qirolligiga jo‘natdi va Shlezvig va Golshteyn inqilobiy hukumati Germaniyani Konfederatsiyadan yordam so‘rab Daniyaga qarshi chiqdi. Shunday qilib 1848–1849-yillarda birinchi Italiya mustaqillik urushi boshlandi va 1848–1850-yillardagi birinchi Daniya—Germaniya urushi. Ularning ikkalasi ham muvaffaqiyatsiz tugadi, Italiya va Germaniyani birlashtirish uchun birinchi qadam tashlandi.Yevropadagi 1848–1849-yillardagi inqiloblar mag‘lubiyat bilan yakunlandi. Fransiyada 1848-yil fevral inqilobi qirol Lui-Filipping hokimiyatini olib tashladi, ammo mustahkam respublika barpo etilishiga olib kelmadi. Germaniya, Avstriya va Italiyada milliy harakatlar o‘z maqsadlariga erisha olmadi. Shunga qaramay, inqiloblar izsiz o‘tmadi. Ko‘plab inqilobiy yutuqlar u yoki bu shaklda saqlanib qoldi. Yevropa shtatlaridagi konstitutsiyaviy tartib istisno emas, qoida bo‘lib qoldi. Ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida dehqonlarning uzoq yillik feodal majburiyatlari nihoyat bekor qilindi.
Inqiloblar mag‘lub bo‘lgandan keyin Yevropa davlatlarining hukmron doiralari eski tartibni tiklay olmadi. Inqiloblar Muqaddas ittifoq siyosatini davom ettirish mumkin emasligini ko‘rsatdi. Shaxsiy monarxlar milliy-ozodlik harakatlari g‘oyalarini o‘z manfaatlariga moslashtira boshladi.
Abdulazizxon Akramov tayyorladi.
Izoh (0)