Европадаги уйғониш фасли. XIX асрда қитъани ўзгартириб юборган буюк инқилоблар ҳақида
1848–1849 йилларда деярли бутун Европа инқилоб ва қўзғолонларнинг бурқсиқ тутуни остида қолди. 1848 йил январь—февраль ойларида Италия ва Францияда илк инқилоблар бошланиб, кейинчалик тартибсизликлар Германия ва Австрия империясига тарқалди. Ушбу инқилобларни тарихчилар «Халқлар баҳори» ёки бошқача қилиб айтганда уйғониш фасли ҳам деб атаган. Мазкур инқилоб воқеалари ҳар бир мамлакат учун ўзига хос шароитларда ривожланди. Аксарият мамлакатларда инқилобчилар миллий ғоялардан илҳомлангани диққатга сазовор эди.
Турли мамлакатлар инқилобчилари томонидан ҳал қилинган бир қатор махсус вазифаларга қарамай, 1848–1849 йилларда содир бўлган инқилоблар асосан ўхшаш сабабларга эга эди, бу уларни умумевропа инқилоби сифатида тавсифлашга имкон беради. Бунга умумийроқ сабабни 1840 йилда бошланган «Оч қирқинчи йил» деб номланган иқтисодий молияқий тушкунлик даврини ҳам келтириш мумкин. Аҳолининг тез ўсиши шароитида одамларнинг очликдан азоб чекиши, бозор қонунларига мувофиқ нон нархлари сунъий равишда юқори бўлгани туфайли оғирлашди.
1840 йилларнинг иккинчи ярмида кўплаб мамлакатларда оддий одамларнинг турмуш даражаси кескин тушиб кетди. 1847 йилдаги иқтисодий инқироз умумевропа характерига эга бўлиб, унинг ижтимоий оқибатлари инқилобга йўл очди. Ишсизлик мисли кўрилмаган даражага етди. Инқилобнинг кўплаб оқибатлари ўхшаш эди, бу Европада «эски тартиб»нинг деярли бутунлай қулаши билан бирга келди. Инқилоб тажрибаси утопик социализм ва коммунизмнинг амалий муваффақиятсизлигидан далолат берди. Барча миллий ҳаракатлар ҳам муваффақиятсиз тугади. Масалан, бунга биринчи навбатда Германия ва Италияни бирлаштиришга уринишларни келтириш мумкин. Инқилоб тўлқини дастлаб Италияда бошланди.
Италиядаги инқилоб
Италиядаги 1848 йилги инқилоб Сицилияда бошланди. 1848 йил 12 январда исёнчилар Неапол қироллигидан ажралиб, 1812 йилги Конституцияни тиклашни талаб қилди. Неапол қироллигида инқилоб харакатини қўллаб-қувватлашга мажбур бўлди. Бунинг натижасида бир қатор ўзгаришлар содир бўлди. Қирол Фердинанд II ислоҳотларга рози бўлиб, бутун қиролликда Конституцияни жорий қилди. Бундан ташқари, Сицилия мухториятини тан олди ва шу ойдаёқ сиёсий маҳбуслар учун амнистия ўтказди. Кўпгина цензуралар олиб ташланди. Карбонариус Будзелли Вазирлар маҳкамасининг раҳбари этиб тайинланди.Баҳорда Пемонт, Тоскана ва Папа давлатларида конституциялар қабул қилинди. Бу вақтда инқилоб Венада содир бўлди, Мэттэрнич Австрияга қочиб кетди. Бу Венеция республикаси эълон қилинишига олиб келди. Инқилоб Миланда бошланди, Австрия қўшинлари Парма ва Моденадан қувиб чиқарилди. Қирол Карл Алберт шимолий Италия иттифоқини яратишни таклиф қилди. Бу австрияликларга қарши биринчи урушга олиб келди. Пемонтни Неапол қироллиги, Папа давлатлари, Ломбардия, Тоскана ва Венеция қўллаб-қувватлади. Савоярдлар сулоласи бутун Италия ҳукмронлигини эълон қилишга шошилди. Бу эса ҳукмдорлар ўртасида ихтилофни келтириб чиқарди ва Австрия билан курашдан воз кечди. Австрия армияси ғалабаларни қўлга кирита бошлади. Август ойида Карл Альберт сулҳ шартномасини имзолашга мажбур бўлди.
Италиядаги инқилоб натижалари
Италиядаги инқилоб мағлубият билан якунланди. 1848 йил май ойида Неаполда парламент тарқатиб юборилди. Ноябрь ойида Папа давлатларидаги инқилоб Маззини бошчилигидаги давлатни республика деб эълон қилди. 1849 йил февралда Тоскана шаҳрида республика ташкил этилди. Бундай шароитда Пемонт Австрияга қарши урушнинг янги босқичига ўтди. Аммо 23 мартда Пемонт қўшинлари мағлубиятга учради. Қирол тахтдан воз кечди ва Виктор Эммануэль II шоҳ бўлди.У конституцияни тақиқлади ва парламентни тарқатиб юборди. 1849 йил май ойида Сицилиядаги қўзғолон бостирилди. Апрель ойида тахт Тоскана, Парма ва Моденадаги собиқ ҳукмдорларга қайтарилди. Рим республикаси билан курашиш учун Папа Франциядан ёрдам сўради. Генерал Оудинот Гарибалди Италия гвардиясини мағлубиятга учратди ва 3 июнь куни республикани тор-мор қилди. 22 августда республика Венецияда қулади.
Франциядаги инқилоб
Франциядаги инқилобнинг асосий сабаби саноат буржуазиясининг молиявий аристократия ҳукмронлигидан норозилиги эди. Банкирлар ҳокимиятга тан олмаган ўрта ва майда буржуазия республика барпо этишга интилди. 1847 йилдаги иқтисодий инқироз ишлаб чиқаришнинг қисқаришига, иш ҳақининг пасайишига, ишсизларнинг кўпайишига ёрдам берди, бу эса француз жамиятининг қуйи қатламлари ўртасида норозиликни келтириб чиқарди.1848 йил 24 февралда Парижда қўзғолон бошланиб, унда монархия ағдарилди ва Франция халқ босими остида 25 февралда республика деб эълон қилинди. Либераллар ва республикачилардан ташкил топган муваққат ҳукумат дворянлар унвонларини бекор қилди. Бундан ташқари, сўз, матбуот, йиғилишлар эркинлигини эълон қилди ва 21 ёшга тўлган эркаклар учун умумий сайлов ҳуқуқини жорий этди. Ишсизларни тинчлантириш учун у тупроқ ишларини бажариш, кўчаларни тозалаш ва асфальтлаш, дарахтларни экиш учун «миллий устахоналар» ташкил этди. Харажатларни қоплаш учун жамоат ишларини ташкил этиш билан боғлиқ ҳолда деҳқонларга солиқ 45 фоизга оширилди.
23 апрелда таъсис мажлисига сайловлар бўлиб ўтди, унда мўътадил республикачилар ишончли ғалабага эришди. Кўплаб депутатлар зиёлиларга тегишли эди – адвокатлар, шифокорлар, журналистлар. 22 июнда тузилган ҳукумат буржуа доиралари ҳужумига учраган «миллий устахоналарни тарқатиб юбориш» тўғрисида фармон чиқарди. Устахоналарда ишлайдиган 18 ёшдан 25 ёшгача бўлган барча ёлғиз эркаклар армияга, қолганлари эса вилоятларга қуруқликка боришлари керак эди.
Ушбу чоралар Париждаги ишчилар қўзғолонига сабаб бўлди. 500 баррикадалар қурилган, уларни 40–45 минг ишчи ҳимоя қилди. Жанглар 23 июндан 26 июнгача давом этди. Исёнчи ишчиларга қарши ҳукумат 80 минг кишилик армияни, миллий гвардиянинг буржуа отрядларини, жами 150 минг кишини ташлади. Париж қамал ҳолатида деб эълон қилинди ва барча ҳокимият генерал Кавигнакка топширилди. Артиллерия ишчиларни бостириш учун ишлатилди. 11 мингга яқин қўзғолончилар ўлдирилди ёки жойида отилди, 25 минг киши ҳибсга олинди, 3,5 минг киши оғир меҳнатга жўнатилди.
Инқилоб натижалари
Ишчиларнинг қўзғолони Франция буржуазиясини қўрқитди. У инқилобнинг демократик ютуқларига қарши ҳужум бошлади ва улкан ваколатларга эга бўлган ҳокимиятни президент қўлига ўтказишга қарор қилди. 1848 йил декабрда Наполеон I нинг жияни Луи Наполеон Бонапарт президент этиб сайланди. Унга монархист буржуа доиралари ҳамда деҳқонлар овоз берди ва улар содда равишда Наполеон I нинг жияни майда ер эгаларининг манфаатларини ҳимоя қилади, деб ишонди. 1851 йил 2 декабрда Луи Бонапарт давлат тўнтаришини амалга оширди, қонун чиқарувчи органни тарқатиб юборди ва ўзини император деб эълон қилди. Францияда монархия тикланди. 1848 йилдаги инқилоб мағлубиятга учради, чунки бу республиканинг ўрнатилишига олиб келмади.Германиядаги қўзғолонлар
1847 йилга келиб Германияда сиёсий ва иқтисодий инқироз авж олди. Немис халқининг аҳволига кам ҳосил ва 1847 йилдаги иқтисодий инқироз жиддий таъсир кўрсатди. Мамлакатда очлик бошланиб, халқ тартибсизлиги кучайиб кетди. Немис буржуазиясининг мўътадил қаноти конституциявий монархия шаклида бирлашган Германия давлатини яратиш учун курашди. Буржуа оппозициясининг чап, радикал қаноти синфий фарқларни бекор қилишни ва республика эълон қилинишини талаб қилди.1847 йилда давлат хазинаси тугагани сабабли Пруссия қироли Фридрих пул олиш учун Ландтагни (мулк вакилларининг йиғилишини) чақиришга мажбур бўлди. Либерал буржуазия Ландтагнинг аслзодалар кўпчилигини бошқаришга муваффақ бўлди. Мажлис қиролга қарз беришдан бош тортди. Ландтаг тарқатилди. 1848 йил март ойида Берлинда инқилобий портлаш юз берди ва кўча жанглари бошланди. Қирол либерал фикрлайдиган амалдорларни ўз ичига олган янги ҳукумат тузишга ва барча сиёсий маҳбуслар учун амнистия эълон қилишга мажбур бўлди. Қиролнинг розилиги ҳам одамларни қуроллантиришдан ғазабланди, шундан сўнг бургерлар Миллий гвардияни тузишни бошлади ва шаҳарда тартибни сақлашни ўз зиммаларига олди.
1848 йил апрелда ўша пайтда таниқли бўлмаган публицистлар К.Маркс ва Ф.Энгельс Германияга келиб, Кёльнда «Янги Рейн» газетасини нашр этди, унинг саҳифаларида радикал шиорлар илгари сурилди.
Инқилоб натижаси
1848 йил декабрда Пруссия қироли Март воқеаларидан кейин Пруссияда сайланган Миллий мажлисни тарқатиб юборишни буюрди ва Миллий гвардия ҳам қуролсизлантирилди. Ва шунга қарамай қирол конституция бериш тўғрисида фармон чиқарди. Бу мулк тизимини бирлаштирди, монарх вето ҳуқуқини олди – у қонун чиқарувчи органларнинг ҳар қандай қарорини бекор қилиши мумкин эди, сайлов ҳуқуқи юқори мулкий малакаси билан чекланганди.Пруссия буржуазиясининг аксарият қисми сиёсий мўътадиллиги, унинг монархия ва ер эгалари билан иттифоққа интилиши натижасида инқилоб беҳуда тугади.
Европа инқилоби натижалари
1848 йилдаги инқилоб иккита йирик халқаро можароларни келтириб чиқарди, улар кейинги йилларда давом этди. Италия ва Германияда бирлашган миллий давлатларнинг яратилиши билан якунланди. Худди шу куни 1848 йил 23 мартда Сардиния қироли ўз қўшинларини Ломбардо-Венеция қироллигига жўнатди ва Шлезвиг ва Голштейн инқилобий ҳукумати Германияни Конфедерациядан ёрдам сўраб Данияга қарши чиқди. Шундай қилиб 1848–1849 йилларда биринчи Италия мустақиллик уруши бошланди ва 1848–1850 йиллардаги биринчи Дания—Германия уруши. Уларнинг иккаласи ҳам муваффақиятсиз тугади, Италия ва Германияни бирлаштириш учун биринчи қадам ташланди.Европадаги 1848–1849 йиллардаги инқилоблар мағлубият билан якунланди. Францияда 1848 йил февраль инқилоби қирол Луи-Филиппинг ҳокимиятини олиб ташлади, аммо мустаҳкам республика барпо этилишига олиб келмади. Германия, Австрия ва Италияда миллий ҳаракатлар ўз мақсадларига эриша олмади. Шунга қарамай, инқилоблар изсиз ўтмади. Кўплаб инқилобий ютуқлар у ёки бу шаклда сақланиб қолди. Европа штатларидаги конституциявий тартиб истисно эмас, қоида бўлиб қолди. Кўпгина Европа мамлакатларида деҳқонларнинг узоқ йиллик феодал мажбуриятлари ниҳоят бекор қилинди.
Инқилоблар мағлуб бўлгандан кейин Европа давлатларининг ҳукмрон доиралари эски тартибни тиклай олмади. Инқилоблар Муқаддас иттифоқ сиёсатини давом эттириш мумкин эмаслигини кўрсатди. Шахсий монархлар миллий-озодлик ҳаракатлари ғояларини ўз манфаатларига мослаштира бошлади.
Абдулазизхон Акрамов тайёрлади.
