Anqara jangidan keyin tarqoq holga kelib qolgan Usmonli saltanati Mehmed Chalabiy va Murod Xudovandigor zamonlarida yana o‘zini qayta tiklashga muvaffaq bo‘ldi. Ayniqsa, uning hukmronligi Serbiya doxil bir qator Bolqon davlatlarida ham o‘rnatildi. Vengriya ham bu davrda Bolqonga da’vogar asosiy davlatlardan biri edi. Usmonli va Vengriya boshliq nasroniy davlatlari o‘rtasida 1444-yil 10-noyabr kuni bugungi Bolgariyaning Varna shahri yaqinida hal qiluvchi jang bo‘lib o‘tdi. Mazkur jang amalda Bolqonda kimning hukmronligi o‘rnatilishi masalasiga nuqta qo‘yib berdi. “Daryo” bugungi maqolada mazkur muhim ahamiyatga ega bo‘lgan jang haqida hikoya qiladi.
Tarixiy sharoit
Usmonlining tanazzul davridan buyon Murod II hukmronligi (1421–1444-yy; 1446–1451-yy) davrigacha Onado‘li va Bolqonda tinimsiz qarshilik harakatlari davom etmoqda edi. Usmonlini Bolqondan uzoqlashtirish va u yerlarni o‘z hukmi ostiga olishni istagan Vengriya Usmonlidagi ichki ziddiyatlarni fursat bilib, Varnani egallashni maqsad qildi. 1443-yildan boshlab Rim Papasi rahnamoligida butun xristian dunyosidan yig‘ilgan salibchilar qo‘shini Varnani egallashga tayyorgarlik ko‘ra boshladi.
Usmonlida esa bu paytda sulton Murod II o‘g‘li Alouddinning vafotidan so‘ng, g‘amga botib, davlat ishlaridan uzoqda bo‘lishni istab, taxtni ikkinchi o‘g‘li Fotih Sulton MehmetIiga bo‘shatib bergan edi. Ammo bu paytda yoshi 12 da bo‘lgan Mehmetni barcha birdek sulton sifatida ko‘rmas edi. Uning ashaddiy raqibi Jondorli Halil Posho edi. 1443-yilda taxtda hamon Murod II o‘tirgan paytda salibchilar va Usmonli o‘rtasida jang bo‘lib o‘tdi va bu jangda Usmonli bir qator mag‘lubiyatlarga uchradi.
Bu salibchilarga Usmonlini Bolqondan siqib chiqarish imkoni paydo bo‘lganidan darak berar edi. Shunday sharoitda Onado‘lidagi Karaman o‘g‘ullari Usmonliga qarshi isyon ko‘tardi. Sulton Murod esa salibchilar bilan sulh shartnomasi imzolash yo‘llarini qidirdi va ikki o‘rtada Segedinda sulh imzolandi. Sulhga ko‘ra ikki tomon o‘n yillik tinchlikka erishishi kerak edi.
Ham Karaman o‘g‘ullari ham salibchilar bilan sulhga erishganiga ishongan Sulton Murod II 1444-yilning avgust oyida taxtni o‘g‘li Mehmet II ga topshirdi. Yangi sultonning yoshligidan va tajribasizligidan foydalangan salibchilar Usmonliga qarshi buyuk ittifoq tuzib, Varnaga yurishga qaror qildi.
Tomonlarning kuchlari
Salibchilar qo‘shini to‘rt hukmdor-qo‘mondon boshchiligida Varnaga yetib keldi. Ular Vengriya, Polsha va Xorvatiya qiroli Vladislav III, vengriyalik qo‘mondon Yanosh Hunyadi, kardinal Julian Chezarini, Valaxiya knyazi Vlad Drakulalar edi. Salibchilar qo‘shinining umumiy soni turli manbalarda turlicha keladi. Ular orasida 16 mingdan 24 minggacha degan raqamlar eng ko‘p ishlatiladiganidir.
Usmonli qo‘shiniga esa Jondorli Halil Poshoning iltimosiga binoan taxtdan ketgan sobiq sulton Murod II qo‘mondonlik qiladi. Bu esa Usmonli qo‘shinining ruhiyatini ko‘tarishga xizmat qiladi. Usmonli qo‘shinining soni borasida ham turli raqamlar keltiriladi. Eng keng tarqalgan ma’lumotlarga ko‘ra ularning umumiy soni 40–60 ming atrofida bo‘lgan edi.
Jangning borishi
Shunday qilib, 1444-yilning 10-noyabr tongida ikki qo‘shin Varna yaqinida bir-biriga ro‘baro‘ bo‘ldi. Ikki qo‘shin ham hujumga o‘tmasdan bir-birini nazorat qilish bilan bir necha soat kutib qoldi. Ilk hujumni Usmonlining olti ming otliq sipohilar qo‘shini vengerlarning o‘ng qanotiga o‘q yog‘dirish bilan boshladi. Otliqlar tekislikka tushishi bilan de Franko Tallochi hujum qilishni buyurdi. Bu hujumda vengerlarning qo‘li baland keldi.
Ushbu hujum ortidan Rumeli birliklari orasida bo‘lgan Shahobiddin Poshoning otliqlari Hunyadining hujumiga qarshi chiqdi. Dovud Bey o‘zini orqaga chekinayotgandek qilib ko‘rsatib, ortidan uning ustiga kelgan Nagivarad yepiskopining polkini yo‘q qildi. Ammo Onado‘li bo‘linmasi jiddiy talafot ko‘rdi va Qoracha Bey jang paytida halok bo‘ldi.
Rumeli birliklarida ham parokandalik boshlandi. Shundan keyin, Murod II o‘z kuchlarini safarbar qildi. Ular kuchli qarshilik qila olmadi va parokandalikka qarab ketdi. Podshohning yonida esa oz miqdorda yanichari birliklari qoldi. Bunday vaziyat qarshisida Sulton Murod chekinishga majbur bo‘layozgan edi. Ammo qo‘mondonlaridan Doyi Qoracha Beyning da’vati bilan jang maydonida qoldi. Bu esa jangning borishini o‘zgartirdi. Podshoh yanicharlar himoyasiga olindi.
Sulton Murodning kam sonli odam bilan qolganini ko‘rgan Venger qiroli Vladislav yonidagi 500 otli birligi bilan uning ustiga yurdi. Yanicharlardan o‘tishning esa imkoni bo‘lmadi. O‘sha yerdagi xandaqni ko‘rmay qolgan qirol unga oti bilan tushib ketdi va atrofidagi yanicharlar tomonidan o‘ldirildi. Yonidagi birlik ham qilichdan o‘tkazildi. Bu vaziyatdan salibchilar qo‘shini parokandalikka yuz tutdi.
Salibchilar qo‘shinning orqasida aravalardan iborat barrikadalar qurgan edi. Qochgan salibchilar ushbu aravalar ortiga berkinib, to‘plardan o‘q uza boshladi. Ammo bu qo‘shinning chekinishi uchun vaqtdan yutishdan boshqa narsaga xizmat qilmadi. Qirolning o‘lganini ko‘rgan Hunyadi Valaxiyaga qarab chekinishga majbur bo‘ldi. Panika holida qochish paytida kardinal Chezarini ham halok bo‘ldi. Maydonda qolgan vengerlarning soni 7–8 mingni tashkil etardi. Usmonli tomonidan ham shuncha yo‘qotish bo‘lgani aytildi.
Bir qator Usmonli beylari ham jang maydonida shahid bo‘lgan edi. Jangdagi g‘alaba haqida qo‘shni musulmon diyorlariga zafarnomalar jo‘natildi. Shunday qilib, jang Usmonli qo‘shining g‘alabasi bilan yakunlandi.
Jang oqibatlari
Jangning siyosiy oqibatlari diqqatga sazovordir. Birinchidan, mazkur jangdagi g‘alaba Sulton Murodga ichki siyosatda qaytadan kuch qozonishiga imkon berdi. Ikkinchidan, ushbu jangdan keyin Usmonlining Yevropadan chiqarib yuborilishi imkonsiz ekani oydinlashdi. Uchinchidan, Bolqonda turklarning hukmronligi mustahkamlandi. To‘rtinchidan, Bolgariya va Mora Usmonli tarkibiga kirdi.
Shuningdek, qirol Vladislavning o‘limidan so‘ng Polsha taxti uch yil davomida bo‘sh turdi. Vengriyada esa yosh Ladislav Postum taxtga o‘tirdi. Unga regent sifatida esa Hunyadi tayinlandi. O‘z nomini oqlash va Varnadagi mag‘lubiyat uchun o‘ch olishni istagan Hunyadi 1448-yili Kosovada Usmonliga qarshi navbatdagi salib yurishi qilishga urinib ko‘rdi va qaqshatqich mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng boshqa salib yurishlari amalga oshirilmadi. Bolqonda nazoratni to‘liq qo‘lga olgan Usmonli 1453-yilda Konstantinopolni fath etishga erishdi.
Jahongir Ostonov tayyorladi.
Izoh (0)