Dunyoda Qo‘shma Shtatlarga nisbatan munosabat turlicha. Uni erkinlik, demokratiya va inson huquqlari himoyachisi sifatida ko‘radigan ham, aksar urushlar va xaos sababchisi deb biladiganlar ham yetarlicha.
Biroq hech kim uning vayronkor va o‘ta professional urush mashinasini inkor eta olmaydi. Amerikaliklar dunyoning istalgan nuqtasiga, har qanday vaqtda zarba berish imkoniga ega. Sayyoramizning turli qismlarida joylashgan 750 ta harbiy baza logistika zanjiri vazifasini bajaradi. Ular sharofati bilan murakkab va davomli amaliyotlarni bajarish mumkin.
Harbiy havo kuchlari
Qo‘shma Shtatlar harbiy doktrinasi havo hukmronligi ustiga qurilgan. Ular dushman qiruvchi samolyotlari yoxud mudofaa tizimlari zararsizlantirilmay turib, biror jiddiy amaliyotga qo‘l urmaydi. Shu bois ularda keng spektordagi havo bortlari mavjud. F-35 ularning eng mashhurlaridan deyish mumkin. Uni loyihalash, ishlab chiqarish va uzoq muddatli texnik xizmat ko‘rsatish kabi xarajatlar AQSH va ittifoqchilariga taxminan 2 trillion dollarga tushadi. Dasturning taxminan 70 foizini Qo‘shma Shtatlar o‘z zimmasiga olgan.
Beshinchi avlod samolyoti. Bu F-35 ga nisbatan beriladigan taʼrif. Boisi u bir necha vazifalarni bir vaqtda bajaradi, yuqori darajada avtomatlashtirilgan, yirik hajmdagi maʼlumotlarni qayta ishlaydi. Eng muhimi, avvalboshidan radarlarda ko‘rinmaslik uchun loyihalangan. Ammo bu samolyot havo mudofaa tizimlari uchun daxlsiz degani emas, Nazariy jihatdan radarlarda ko‘rinmaydigan samolyot yo‘q. Bu yerda gap past sezuvchanlikda.
Aslini olganda F-35 uchta samolyotdir. Uning quruqlikdan uchiriladigan F-35 modeli havo kuchlarida, vertikal ko‘tarilish va qo‘nish xususiyatiga ega B modeli esa dengiz piyodalari safida xizmat qiladi. Mazkur xususiyat sharofati bilan u desant-amfibiya kemalari havo qanotidan joy olgan. Qiruvchining C versiyasi esa aviatashuvchilarda xizmat qilishga mo‘ljallangan.
F-35 AQSH qurolli kuchlari inventariga kiritilgan eng zamonaviy qiruvchi samolyot hisoblanadi. Uni baʼzan qanotli kompyuter deb ham atashadi. Har biri 90-100 mln dollarga baholanadi. Biroq amerikaliklar ixtiyorida undan ham mashhurroq qiruvchi samolyot mavjud. U F-22 bo‘lib, narxi F-35 dan uch barobar qimmatroq. F-22 Raptor nafaqat ilg‘or avionika, balki aerodinamik imkoniyatlar bilan ham maqtana oladi.
Yaʼni u F-35dan uzoqroqqa uchishi, yaxshiroq manyovr qilishi mumkin. Uni Qo‘shma Shtatlar hatto eng yaqin ittifoqchisi Isroilga ham sotmagan. Ammo ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishdagi yuqori narx sabab Raptorʼlar cheklangan sonda ishlab chiqarilgan. Hozir AQSH harbiy havo kuchlari ixtiyorida bunday havo bortlaridan taxminan 187 ta bor. Ularning bir qismi Qo‘shma Shtatlarning Xitoy yaqinidagi bazalariga joylashtirilgan bo‘lib, faqat quruqlik aerodromlaridan uchiriladi.
Qiruvchi samolyotlar borasida Xitoy AQSHga ilk bor 2011-yili chaqiriq tashladi. Mamlakatda ishlab chiqarilgan va beshinchi avlodga mansub deya ishoniladigan J-20 Mighty Dragon qiruvchisi ilk bor havoga ko‘tarildi. Samolyot Xitoy harbiy sanoatida yangi sahifa ochdi. Avvaliga ular rus dvigatellarida parvoz qildi. Keyinchalik xitoyliklar mahalliy WS-15 muqobilini ishlab chiqdi.
Hozir xitoyliklar ixtiyorida ushbu samolyotdan 200 ta borligi ishoniladi. Mamlakat o‘zining misli ko‘rilmagan ishlab chiqarish imkoniyatidan foydalanib, 2030-yilga qadar raqamlarni mingga yetkazishi mumkin. Daʼvo qilingan ko‘rsatkichlarga ishonsak, J-20 maksimal tezlik, operatsion radius va qurollar ko‘tarish imkoniyati bo‘yicha ashaddiy raqibi F-22 ni ortda qoldiradi.
Ammo uning stels, yaʼni radarlarda ko‘rinmaslik xususiyatiga nisbatan savollar bisyor. Xitoy hukumati qatʼiy senzura o‘rnatgani bois, faqat yutuqlargina gapiriladi. Qolaversa, inson omili ham muhim rol o‘ynaydi. Xitoyliklar so‘nggi bor 1979-yili haqiqiy urushda qatnashgan. Qo‘shma Shtatlar esa o‘z uchuvchilarini turli mojarolarda muntazam charxlab keladi.
Taʼkidlash joiz, J-20 xitoyliklar ixtiyoridagi yagona beshinchi avlod qiruvchisi emas. 2024-yili xitoyliklar yana bir samolyot J-35 ni namoyish qildi. U tuzilish jihatdan amerikalik raqibi F-35 ni yodga solib yuboradi. Xitoyliklar yangi qiruvchini havo kuchlari va flot aviatsiyasi uchun alohida modelda ishlab chiqarmoqchi. Yaʼni quruqlikdan uchishga boshqa, aviatashuvchilar palubasidan ko‘tarilishga boshqa samolyotlar bo‘ladi.
Ammo Xitoy samolyotlarining reputatsiyasi amerikalik raqiblari bilan tenglasha oladigan darajaga chiqqani yo‘q. Arzonligi bois ularni asosan Afrika va Osiyoning qashshoq davlatlari xarid qilmoqda. J-10C xalqaro bozorda ommalashgan mana shunday modellardan biridir. Pokiston harbiy havo kuchlari Kashmir uchun navbatdagi mojaroda hind qiruvchilarini aynan ushbu samolyotlar yordamida urib tushirgan edi. Bu esa Pekin taqdim etgan modellarga nisbatan skeptitsizmni bir qadar yo‘qqa chiqardi.
Umuman olganda, hozir Qo‘shma Shtatlar ixtiyorida 13 mingdan ortiq samolyot mavjud. Ularning 1800 ga yaqini qiruvchilar hisoblanadi. F-35 va F-22 dan tashqari, mazkur ro‘yxatdan F-15, F-16 hamda F/A-18 qiruvchilarining turli modellari ham o‘rin olgan. Xitoy esa bunga qarshi taxminan 3000 texnikadan iborat havo kuchlarini qo‘ya oladi. Mazkur tuzilmaning katta qismi qiruvchilar bo‘lib, asosini J-10, J-11 va J-16 kabi to‘rtinchi avlod samolyotlari tashkil etadi.
Biroq qiruvchi samolyotlar havo janglari taqdirini hal qiladigan yagona faktor emas. Erta ogohlantirish va havo nazorati (AEW&C) samolyotlari, havoda yoqilg‘i quyish tankerlari va boshqalar jangovar amaliyot natijasini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa uzoq masofaga zarba berish talab etiladigan missiyalar uchun tankerlar floti kerak bo‘ladi. Qo‘shma Shtatlarda bunday maqsadlar uchun 650 ta samolyot mavjud. Xitoyda esa raqamlar 7 tadan 30 taga borishi mumkin.
Ammo Xitoyning og‘riqli tomoni bu emas. Mamlakatda sovetlarning Tu-16 bombardimonchisi asosida ishlab chiqarilgan taxminan 120 ta Xian H6 strategik bombardimonchisi mavjud. Ular yadroviy qurollarni tashishi, uzoq masofali raketalarni uchirishi mumkin. Ammo radarlarda ko‘rinmaslik xususiyatiga ega emas. Bunga qodir Xian H-20 modeli esa hali ishlanma bosqichida. U 2030-yilga qadar tayyor bo‘lmasligi mumkin.
Qo‘shma Shtatlar bunday salohiyatga allaqachon ega. U o‘zining ilk yashirin strategik bombardimonchisini 1989-yili havoga ko‘targan. 1999-yili esa Bolqon urushida jangovar sinovdan o‘tkazgan. O‘shandan beri u turli mojarolarda, jumladan Eron yadroviy obyektlariga zarbada qatnashdi.
Harbiy dengiz kuchlari
Gap harbiy havo kuchlari haqida ketganda, Qo‘shma Shtatlar ham son, ham sifat borasida yaqqol ustunlikka ega. Ammo harbiy dengiz kuchlari borasida bunday deya olmaymiz. Xitoy floti kemalar soni bo‘yicha allaqachon Qo‘shma Shtatlarni ortda qoldirgan. Pentagonning 2023-yilgi hisob-kitoblariga ko‘ra, xitoyliklar ixtiyorida 370 ta kema mavjud. AQSHda esa bundan 78 taga kamroq — 292 ta.
Biroq bu dengizda xitoyliklarning qo‘li baland kelishini anglatmaydi. Xitoy floti shunchaki kemalar soni bilan ustun xolos. Boshqa bir indikatorga ko‘ra, ular ancha ortda qoladi. Gap flot ixtiyorida mavjud kemalarning umumiy vaznini ifodalovchi tonnaj haqida. Soddaroq aytsak, Xitoy flotining umumiy vazni 2 857 143 tonnani tashkil etadi. Ularning raqibida esa 4 168 037 tonna.
Buni AQSH harbiy dengiz kuchlaridagi kemalarning yirikligi, masalan aviatashuvchilar faktori bilan izohlash mumkin. Bortida bir necha ming kishi xizmat qiladigan, bir marta yoqilg‘i quyish bilan 50 yil to‘xtovsiz suzish imkoniga ega bo‘ladigan bahaybat kemalar Qo‘shma Shtatlarni dunyo ummonlarining xo‘jayiniga aylantirgan. Amerikaliklar jami 11 ta aviatashuvchiga ega. Ularning barchasi yadroviy bo‘lib, har biri ishlab chiqargan energiya butun boshli shaharni elektr bilan taʼminlashga yetadi.
Har bir aviatashuvchi o‘rtamiyona davlat harbiy havo kuchlari bilan barobar o‘t ochish quvvatiga ega. Qo‘shma Shtatlarning Gerald R. Ford aviatashuvchisi hozirda suzayotgan eng yirik harbiy kema hisoblanadi. U o‘zi bilan oltmishga yaqin qiruvchi, elektron urush, transport samolyotlarini olib suzadi. Qolaversa, uning havo qanotidan logistika, maxsus amaliyotlar hamda suvosti kemalarini ovlashga qodir vertolyotlar ham o‘rin olgan.
Qo‘shma Shtatlardan farqli, Xitoy floti global emas, mintaqaviy amaliyotlarga eʼtibor qaratadi. Boisi ularda uzoq masofaga suzib borish va ummonda oylab qolish imkonini beradigan yadroviy aviatashuvchilar mavjud emas. Mamlakat 1998-yili Ukrainadan sovetlarning Varyag aviatashuvchisini sotib olib, chuqur modernizatsiyadan o‘tkazdi. 2012-yili kema Liaoning nomi bilan flot ixtiyoriga topshirildi. Shandong esa ilk mahalliy aviatashuvchi bo‘lib, 2017-yili suvga tushirilgan. Biroq ular jangovar imkoniyatlar borasida AQSH aviatashuvchilariga yaqin ham kelolmaydi.
Xitoyliklarning katapulta mexanizmiga ega ilk aviatashuvchisi 2024-yildan dengiz safarlarini boshladi. Gap hajm va imkoniyatlar haqida ketganda, u avvalgi ikki modeldan keskin farq qiladi. Kema 40 dan ortiq havo bortlarini o‘zi bilan birga olib yuradi. J-15T qiruvchilari, J-15D elektron urush samolyotlari, Shenyang J-35 stesl qiruvchilari va KJ-600 “erta ogohlantirish va havo nazorati” (AEW&C) samolyotlari shular jumlasidan. Biroq Fujianing eng katta kamchiligi yadroviy reaktorlar yo‘qligida. Qolaversa, u hali xizmatga tayyor emas.
Quruqlik qo‘shinlari
Xitoy harbiy havo kuchlari va flotni rivojlantirishga jiddiy eʼtibor qaratdi. Buni Tayvan omili bilan bog‘lash mumkin. Biroq Pekin quruqlik qo‘shinlariga nisbatan o‘gay munosabatda deyish to‘g‘ri emas. Qurolli kuchlarning mazkur tuzilmasida taxminan bir million faol xizmatchi mavjud. Ular 5 ta teatr qo‘mondonligi, 13 ta armiya korpusiga bo‘lingan. Kompartiya islohotlari doirasida mazkur tuzilma xizmatchilari soni kamaygan bo‘lsa-da, texnik imkoniyatlari yaxshilandi.
Hozir uning ixtiyorida mahalliy ishlab chiqarilgan tanklar, zirhli transport vositalari, artilleriya qurollari va havo mudofaa tizimlari bor. Rivojlangan harbiy sanoat sharofati bilan katalog shiddat bilan kengaymoqda. Type 99 tanklari, Type 04 piyoda jangovar mashinalari, Type 08 zirhli transport vositalari, PCL-181 o‘ziyurar gaubitsalari hamda HQ oilasiga mansub turli radiusda ishlaydigan havo mudofaa tizimlari – bularning bari keng ko‘lamli modernizatsiya dasturining natijasi hisoblanadi.
Qo‘shma Shtatlar armiyasida xizmat qiluvchi harbiylar soni raqibidan ozroq – 450 ming. Biroq AQSH Milliy gvardiyasining 336 ming faol xodimlari ham qo‘shib hisoblansa, ko‘rsatkich Xitoy quruqlik kuchlariga yaqinlashadi. Ular M1A2 Abrams tanklari, Bradley piyoda jangovar mashinalari, Stryker zirhli transport vositalarida jang olib boradi.
Qolaversa, ularda yana taxminan 12 ming MRAP sinfidagi minaga bardoshli mashinalar ham bor. Artilleriya borasida AQSH asosan HIMARS va M270 kabi yalpi o‘t ochish raketa tizimlariga suyanadi. Mazkur ikkisi Ukrainada sinovdan muvaffaqiyatli o‘tgan.
AQSH armiyasi havo tahdidlaridan himoyalanish uchun Patriot, THAAD zenit raketa kompleksiga tayanadi. Yaqin masofadagi nishonlarni esa Avenger tizimlari bilan zararsizlantirish mumkin. Qolaversa, Stinger ko‘chma mudofaa tizimlari bilan qurollangan piyodalar ham past balandlikda uchadigan havo tahdidlarini bartaraf eta oladi.
AQSH quruqlik kuchlari dunyoning eng yirik armiya aviatsiyasiga ega. Ro‘yxatda AH-64 Apache hujumkor, UH-60 Black Hawk, CH-47 Chinook kabi transport vertolyotlarini uchratish mumkin. AQSH quruqlik kuchlari 2024-yili Pentagon uchun ajratilgan 886 milliard dollarlik byudjetning 30 foizini olgan.
Dronlar
Uchuvchisiz uchish qurilmalaridan zarba berish amaliyotida foydalangan ilk davlat Qo‘shma Shtatlar bo‘ldi. 2001-yili Afg‘onistonga bosqinda MQ-1 Predator droni ham jangovar amaliyotga jalb etildi. AQSH shundan buyon yirik hajmli dronlar sanoatining yetakchisi mavqeyini saqlab kelmoqda. Biroq Ukraina urushi katta dronlar havo mudofaa tizimlari uchun oson o‘lja bo‘lishi, intensiv janglar uchun esa kichik va ko‘p sonli dronlar zarurligini ko‘rsatib berdi.
Xitoy Qo‘shma Shtatlarni bu sohada allaqachon ortda qoldirib ketgan. Birgina misol, DJI kompaniyasi tijoriy maqsadlar uchun mo‘ljallangan dronlar bozorining to‘rtdan ikki qismiga egalik qiladi. Ammo bu hammasi emas. Mamlakat uchuvchisiz uchish qurilmalari uchun zarur bo‘lgan yuqori texnologik ehtiyot qismlari va nodir materiallar sektorini ham nazorat qiladi.
Pentagon mazkur kamchilikni bartaraf etish uchun qadam tashlab, kichik va arzon dronlar ishlab chiqarishni rag‘batlantiruvchi memorandumni imzoladi. Biroq arzon ehtiyot qismlari va ishchi kuchisiz buni uddalash mumkinmi, hozircha nomaʼlum. Xitoy harbiylari esa razvedkachi, kamikadze hamda bombardimonchi dronlarni o‘z saflariga tobora chuqurroq integratsiya qilyapti. Baʼzan suv iloni, kabutar kabi niqoblangan unikal ishlanmalar ham namoyish etiladi.
Lekin amerikaliklarda xitoyliklarda yo‘q “kuzir karta” bor. Ular so‘nggi o‘n yilliklarda bir necha urush va o‘nlab harbiy amaliyotlarda tajriba orttirdi. Afg‘oniston, Iroq va Liviyaga bosqin AQSH harbiylariga super masshtabdagi amaliyotlarni boshqarish, turli qo‘shin turlarni o‘zaro muvofiqlashtirishni o‘rgatdi. Pekin esa so‘nggi bor bundan 55 yil muqaddam Vyetnam bilan harbiy mojaroga borgan. Shundan buyon uning askarlari urush ko‘rmadi.
Izoh (0)