Fashistlarning Ikkinchi jahon urushidan oldingi yurishlaridan biri Chexoslovakiyaga uyushtirilgan bo‘lib, u 1938-yilda sodir bo‘lgan edi. 10 kun davom etgan ushbu jangda Germaniyaga yana uch davlat – Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya sheriklik qildi. Hamkorlik “Myunxen kelishuvi” doirasida amalga oshirildi, okkupatsiya jarayoni 1–10-oktabr kunlari bo‘lishi rejalashtirilgan edi. “Daryo” Chexoslovakiyaning Ikkinchi jahon urushi davridagi tarixi haqida hikoya qiladi.
Myunxen kelishuvi
1938-yilda Yevropaning to‘rt davlati – Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya o‘rtasida kelishuv imzolandi. Hujjatga Germaniyadan reyxkansler Adolf Gitler, Buyuk Britaniyadan bosh vazir Nevill Chemberlen, Fransiyadan bosh vazir Eduard Dalade va Italiyadan xuddi shu lavozimdagi Benito Mussolinilar imzo chekdi. Shartnomaning mazmuni Chexoslovakiyaning Sudet hududiga hujum uyushtirmasdan oldin o‘zlari bo‘shatib, uni Germaniya boshqaruviga topshirishlari kerakligida edi.Polsha va Vengriyaning bosimi ostida ushbu kelishuvga qo‘shimchalar kiritildi, u Chexoslovakiyadan ushbu mamlakatlar bilan hududiy nizolarni iloji boricha tezroq hal qilishni ko‘zda tutar edi. Ushbu kelishuvda Chexoslovakiya delegatsiyasi vakillari Gubert Masarjik va Voytex Mastni ishtirok etdi, ammo kelishuv shartlarini muhokama qilishga ular taklif qilinmadi, Chexoslovakiya vakillari faqatgina tayyor hujjatni imzoladi xolos. 30-sentabr tongida Chexoslovakiya prezidenti kelishuv shartlarini Xalq majlisisiz qabul qildi.
Sudet hududi va Sudet inqirozi
Avstro-Vengriyaning qulashidan so‘ng, 1918-yilda nemis tilida so‘zlashuvchi hududlarda “Nemis Avstriyasi” respublikasi tashkil qilindi, noyabrga kelib esa Chexiyaning chegaraoldi hududlarida Nemis Bogemiyasi provinsiyasi va Sudetland tashkil qilindi. Biroq Chexiya hududlarini qo‘shib olishga urinishlar Chexoslovakiya qo‘shinlari tomonidan bostirildi. 1919-yilda Sen-Jermen shartnomasi Chexoslovakiyaning Sudetland ustidan suverenitetini mustahkamladi.Sudet orollari Chexoslovakiyaning eng rivojlangan mintaqalariga tegishli edi. Mintaqada 3,3 million kishi Sudet nemislari deb ataladigan ixcham etnik hayot kechirgan edi. Gitler o‘zining siyosiy faoliyatining boshidanoq ularni Germaniya bilan birlashtirishni talab qildi va bu talabni amalga oshirish uchun bir necha bor harakat qildi.
- 1938-yil 7-sentabrda Sudet nemislarining politsiya va qo‘shinlar o‘rtasidagi qurolli to‘qnashuvlardan so‘ng Genleyn yana Chexoslovakiya hukumati bilan muzokaralarni to‘xtatdi;
- 11-sentabrda Angliya va Fransiya urush holatida Chexoslovakiyani qo‘llab-quvvatlashlarini e’lon qildi, ammo agar Germaniya urushga yo‘l qo‘ymasa, u holda u xohlagan narsasini oladi;
- 14-sentabrda Chemberlen telegramma orqali Gitlerga uchrashuvga tayyorligini bildirdi, ular “dunyoni qutqarish” vaji bilan uchrashuv o‘tkazar edi;
- 16-sentabr kuni Chexoslovakiya hukumati bir kun oldin Germaniyaga qochib ketgan Sudet nemislari yetakchisi Genleyni hibsga olish to‘g‘risida order chiqargandan so‘ng Chexoslovakiyada vaziyat yanada keskinlashdi;
- Nemislar va Chexoslovakiya hukumati o‘rtasidagi keskin ziddiyatlarni hisobga olgan holda 18-sentabrda prezident Benesh yashirin tarzda Chexoslovakiya hududlarining bir qismini Germaniyaga berishni taklif qildi va sog‘liqni saqlash vaziri Yaromir Nechasni maxfiy topshiriq bilan Parijga jo‘natdi;
- 19-sentabrda Benesh Sovet Ittifoqining Pragadagi vakolatli vakili orqali SSSR hukumatiga harbiy mojaro yuzaga kelgan taqdirda uning pozitsiyasi to‘g‘risida murojaat qildi. SSSR Praga kelishuvi shartlarini bajarishini ma’lum qildi;
- 22-sentabrda Chemberlen Gitler bilan uchrashish uchun Godesbergga keldi va sudetenlandliklarga fuqarolikni tanlash huquqi va mulk uchun tovon puli berishni taklif qildi. Gitler ushbu hududlarni 28-sentabrga qadar Germaniyaga o‘tkazishni va Polsha va Vengriyaning da’volarini qondirishni talab qildi;
- 21–22-sentabr kunlari Chexoslovakiyada umumiy ish tashlash bo‘lib o‘tdi, natijada Milan Goji hukumati quladi va general Yan Sirov boshchiligidagi vaqtinchalik hukumat tuzildi;
- 27-sentabrda Gitler Angliya va Fransiya elchilariga uning pozitsiyasi o‘zgarmasligini va Germaniyaning Chexoslovakiyaga qarshi “aksiyasi” ertaga boshlanishini e’lon qildi, shuningdek, Sudeten masalasi bo‘yicha “kelishuv tafsilotlari”ga oydinlik kiritish uchun yangi muzokaralar o‘tkazishni taklif qildi;
- 28-sentabrda Chemberlen Gitlerga hamma narsani “urushsiz va kechiktirmasdan” olishi mumkinligini aytdi;
- Gitler tashabbusi bilan 29-sentabrda Myunxenda u Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya hukumat rahbarlari bilan uchrashdi. Aynan mana shu uchrashuvda yuqorida aytib o‘tilgan “Myunxen kelishuvi” imzolandi.
Sudet anneksiyasi
Ushbu hodisa Ikkinchi jahon urushidan oldingi Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishda uyushtirgan birinchi yurishidir. 1938-yilda natsistlarni qo‘llab-quvvatlovchi Sudet-nemis partiyasi Chexoslovakiyaning chegara hududlarida katta g‘alayonlarni qo‘zg‘atdi va Germaniya rahbariyatidan ularni bostirish uchun yordam so‘radi. Son va kuch borasida ustunlikka erishgan holda Germaniya 90 foiz nemislar yashagan Sudetlandni o‘z hududiga qo‘shib oldi.Chexoslovakiya hududi sezilarli darajada qisqartirildi: mamlakat Germaniyaning protektaratiga aylangan zaif davlat bo‘lib qoldi. Germaniya qo‘shinlari Pragada 30 kilometr uzoqlikda edi. Bundan tashqari, 3-dekabrda Chexoslovakiya bilan maxfiy shartnoma tuzildi. Unga ko‘ra, u “Germaniya bilan chegarada istehkomlar va to‘siqlarni ushlab turolmadi”.
Ushbu yurishda qatnashganlar unvonsiz qolmadi. 1938-yil 18-oktabrda “1938-yil 1-oktabr xotirasi” medali ta’sis etilib, u Sudetni egallab olishda qatnashganlarga topshirildi. Medalning orqa tomonida quyidagi so‘zlar bor edi: “Bir xalq, bir davlat, bir rahbar”...
Mirjalol Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)