Фашистларнинг Иккинчи жаҳон урушидан олдинги юришларидан бири Чехословакияга уюштирилган бўлиб, у 1938 йилда содир бўлган эди. 10 кун давом этган ушбу жангда Германияга яна уч давлат – Буюк Британия, Франция ва Италия шериклик қилди. Ҳамкорлик «Мюнхен келишуви» доирасида амалга оширилди, оккупация жараёни 1–10 октябрь кунлари бўлиши режалаштирилган эди. «Дарё» Чехословакиянинг Иккинчи жаҳон уруши давридаги тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Мюнхен келишуви
1938 йилда Европанинг тўрт давлати – Германия, Буюк Британия, Франция ва Италия ўртасида келишув имзоланди. Ҳужжатга Германиядан рейхканцлер Адольф Гитлер, Буюк Британиядан бош вазир Невилл Чемберлен, Франциядан бош вазир Эдуард Даладье ва Италиядан худди шу лавозимдаги Бенито Муссолинилар имзо чекди. Шартноманинг мазмуни Чехословакиянинг Судет ҳудудига ҳужум уюштирмасдан олдин ўзлари бўшатиб, уни Германия бошқарувига топширишлари кераклигида эди.Польша ва Венгриянинг босими остида ушбу келишувга қўшимчалар киритилди, у Чехословакиядан ушбу мамлакатлар билан ҳудудий низоларни иложи борича тезроқ ҳал қилишни кўзда тутар эди. Ушбу келишувда Чехословакия делегацияси вакиллари Губерт Масаржик ва Войтех Мастни иштирок этди, аммо келишув шартларини муҳокама қилишга улар таклиф қилинмади, Чехословакия вакиллари фақатгина тайёр ҳужжатни имзолади холос. 30 сентябрь тонгида Чехословакия президенти келишув шартларини Халқ мажлисисиз қабул қилди.
Судет ҳудуди ва Судет инқирози
Австро-Венгриянинг қулашидан сўнг, 1918 йилда немис тилида сўзлашувчи ҳудудларда «Немис Австрияси» республикаси ташкил қилинди, ноябрга келиб эса Чехиянинг чегараолди ҳудудларида Немис Богемияси провинцияси ва Судетланд ташкил қилинди. Бироқ Чехия ҳудудларини қўшиб олишга уринишлар Чехословакия қўшинлари томонидан бостирилди. 1919 йилда Сен-Жермен шартномаси Чехословакиянинг Судетланд устидан суверенитетини мустаҳкамлади.Судет ороллари Чехословакиянинг энг ривожланган минтақаларига тегишли эди. Минтақада 3,3 миллион киши Судет немислари деб аталадиган ихчам этник ҳаёт кечирган эди. Гитлер ўзининг сиёсий фаолиятининг бошиданоқ уларни Германия билан бирлаштиришни талаб қилди ва бу талабни амалга ошириш учун бир неча бор ҳаракат қилди.
- 1938 йил 7 сентябрда Судет немисларининг полиция ва қўшинлар ўртасидаги қуролли тўқнашувлардан сўнг Генлейн яна Чехословакия ҳукумати билан музокараларни тўхтатди;
- 11 сентябрда Англия ва Франция уруш ҳолатида Чехословакияни қўллаб-қувватлашларини эълон қилди, аммо агар Германия урушга йўл қўймаса, у ҳолда у хоҳлаган нарсасини олади;
- 14 сентябрда Чемберлен телеграмма орқали Гитлерга учрашувга тайёрлигини билдирди, улар «дунёни қутқариш» важи билан учрашув ўтказар эди;
- 16 сентябрь куни Чехословакия ҳукумати бир кун олдин Германияга қочиб кетган Судет немислари етакчиси Генлейни ҳибсга олиш тўғрисида ордер чиқаргандан сўнг Чехословакияда вазият янада кескинлашди;
- Немислар ва Чехословакия ҳукумати ўртасидаги кескин зиддиятларни ҳисобга олган ҳолда 18 сентябрда президент Бенеш яширин тарзда Чехословакия ҳудудларининг бир қисмини Германияга беришни таклиф қилди ва соғлиқни сақлаш вазири Яромир Нечасни махфий топшириқ билан Парижга жўнатди;
- 19 сентябрда Бенеш Совет Иттифоқининг Прагадаги ваколатли вакили орқали СССР ҳукуматига ҳарбий можаро юзага келган тақдирда унинг позицияси тўғрисида мурожаат қилди. СССР Прага келишуви шартларини бажаришини маълум қилди;
- 22 сентябрда Чемберлен Гитлер билан учрашиш учун Годесбергга келди ва судетенландликларга фуқароликни танлаш ҳуқуқи ва мулк учун товон пули беришни таклиф қилди. Гитлер ушбу ҳудудларни 28 сентябрга қадар Германияга ўтказишни ва Польша ва Венгриянинг даъволарини қондиришни талаб қилди;
- 21–22 сентябрь кунлари Чехословакияда умумий иш ташлаш бўлиб ўтди, натижада Милан Гожи ҳукумати қулади ва генерал Ян Сиров бошчилигидаги вақтинчалик ҳукумат тузилди;
- 27 сентябрда Гитлер Англия ва Франция элчиларига унинг позицияси ўзгармаслигини ва Германиянинг Чехословакияга қарши «акцияси» эртага бошланишини эълон қилди, шунингдек, Судетен масаласи бўйича «келишув тафсилотлари»га ойдинлик киритиш учун янги музокаралар ўтказишни таклиф қилди;
- 28 сентябрда Чемберлен Гитлерга ҳамма нарсани «урушсиз ва кечиктирмасдан» олиши мумкинлигини айтди;
- Гитлер ташаббуси билан 29 сентябрда Мюнхенда у Буюк Британия, Франция ва Италия ҳукумат раҳбарлари билан учрашди. Айнан мана шу учрашувда юқорида айтиб ўтилган «Мюнхен келишуви» имзоланди.
Судет аннексияси
Ушбу ҳодиса Иккинчи жаҳон урушидан олдинги Германиянинг Чехословакияни босиб олишда уюштирган биринчи юришидир. 1938 йилда нацистларни қўллаб-қувватловчи Судет-немис партияси Чехословакиянинг чегара ҳудудларида катта ғалаёнларни қўзғатди ва Германия раҳбариятидан уларни бостириш учун ёрдам сўради. Сон ва куч борасида устунликка эришган ҳолда Германия 90 фоиз немислар яшаган Судетландни ўз ҳудудига қўшиб олди.Чехословакия ҳудуди сезиларли даражада қисқартирилди: мамлакат Германиянинг протектаратига айланган заиф давлат бўлиб қолди. Германия қўшинлари Прагада 30 километр узоқликда эди. Бундан ташқари, 3 декабрда Чехословакия билан махфий шартнома тузилди. Унга кўра, у «Германия билан чегарада истеҳкомлар ва тўсиқларни ушлаб туролмади».
Ушбу юришда қатнашганлар унвонсиз қолмади. 1938 йил 18 октябрда «1938 йил 1 октябрь хотираси» медали таъсис этилиб, у Судетни эгаллаб олишда қатнашганларга топширилди. Медалнинг орқа томонида қуйидаги сўзлар бор эди: «Бир халқ, бир давлат, бир раҳбар»...
Миржалол Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)