Inkvizitsiya gulxanlari Yevropaning eng sokin davlatlaridan biri bo‘lgan Chexiyani ham chetlab o‘tmagan. O‘rta asrlarda Rim cherkovidan noroziligini ochiqchasiga bildirishga jur’at etgan har qanday odam to‘satdan bid’atchiga aylanib, olovda tiriklayin yondirilishi mumkin edi. “Daryo” Chexiyada taniqli bo‘lgan islohotchining ana shunday voqelik qurboni bo‘lgani haqida hikoya qiladi.
1415-yil 6-iyul kuni Germaniyaning Konstants shahrining asosiy maydonida ulkan gulxan yonardi. Maydonga “bid’atchi” Yan Gusning qayg‘usini ko‘rishni istagan olomon sig‘may ketgandi. O‘sha paytda ularning miyasida qanday fikrlar o‘tgan? Ular butun Chexiyada taniqli bo‘lgan islohotchiga hamdard bo‘lishganmi yoki uni la’natlashganmi?
Gulxanda yoqilayotgan inson olovga bir dasta o‘tin olib kelib tashlagan taqvodor kampirga qarab: “Oh! Muqaddas soddalik!”, — deya jilmayganida kampirning xayolidan nimalar o‘tgan? Kimdirlar g‘azablandi. Kimdirlar xursand bo‘ldi: “Yana bir bid’atchi qilmishiga yarasha jazolanadi!”. Yan Gus qanday xatti-harakatlari uchun o‘ziga nisbatan bunday qarama-qarshi munosabatga loyiq edi? Uni qanday g‘oyalar gulxanga olib keldi? Nega ular Yan Gusni yoqdi?
Dehqon bolasidan nufuzli universitetda rektorlikkacha
Afsuski, tarix Yan Gus qachon tug‘ilganini aniq bilmaydi. U, taxminan, 1369 va 1371-yillar orasida tug‘ilgan deb hisoblanadi. Uning ota-onasi oddiy dehqonlar edi. Biroz ulg‘aygach, yosh Yan Pragaga ketadi, poytaxt uni ilm bilan o‘ziga jalb qilardi. U mashhur Praga universitetiga o‘qishga kirishga muvaffaq bo‘ldi. Ochlik va nochor hayot uning o‘qib o‘rganishiga, mukammal bilim olishiga to‘sqinlik qila olmadi.Ko‘p o‘tmay universitetning quyi ta’limini imtiyozli diplom bilan tugatgan Yan Gus Praga universitetining erkin san’at fakultetining tinglovchisiga aylanadi. 1393-yilda u ilohiyot bakalavriga, yana bir necha yil o‘tgach, 1396-yilda u erkin san’at bo‘yicha magistr unvonini oldi. Universitetda ishlashga qolgan qahramonimiz keyinchalik dekan lavozimiga va hatto rektor lavozimigacha ko‘tariladi.
Qanday qilib kambag‘al dehqon oilasidan bo‘lgan oddiy inson Yevropadagi eng taniqli va obro‘li universitetlardan birini boshqargan? Bu savolga javob, birinchi navbatda, Yan Gusning haqiqatparvar va qat’iyligidadir. Agar maqsad allaqachon belgilab olingan bo‘lsa, har qanday holatda ham unga intilish kerak!
Buyuk islohotchi
Yan Gus o‘zining rektorlik vazifalariga parallel ravishda Vifleyem cherkovida va’zxonlik qilgan. Aynan o‘sha paytda (1409—1410-yillar) u hatto Chexiyada nomini tilga olish taqiqlangan taniqli ingliz islohotchisi Jon Uitklifning kitoblari bilan tanishgan. Uning qarashlari Yan Gusga katta ta’sir qilgan. Doim kamida uch ming kishi qatnashgan va’zlarida u ochiqchasiga ruhoniylarning axloqini qoralagan va ularni axloqsizlar deb atagan.“Imonning yagona manbasi, — deydi Yan Gus, — bu faqat Muqaddas kitobdir”. U cherkovdagi martabalarni sotish, cherkov tomonidan qilinadigan marosimlar uchun xalqdan yig‘imlar qilish Muqaddas kitoblarga zid ekanini aytib kelgan. Yan Gus o‘sha davr uchun eng qo‘rqinchli bo‘lgan fikrni ham ochiqchasiga ayta olgan: “Cherkov va ruhoniylar bir go‘r, Xudo va imon esa umuman boshqa narsa”.
Yan Gus odamlarni ishontira olardi, aqlli va alangali nutqlar qilardi. Odamlar esa uni qiziqish bilan tinglardi.“Cherkovga ko‘r-ko‘rona itoat etishning hojati yo‘q. Muqaddas kitoblarni o‘qigan holda o‘zingiz fikr qiling. Agar ko‘r ko‘rni yetaklasa, ikkalasi ham chuqurga tushib ketadi”, “Mulk adolatlilarda bo‘lishi kerak. Adolatsiz boyigan odam o‘g‘ridir”.
Surgun
Birinchi bo‘lib Praga arxiyepiskopi Yan Gusning o‘zgacha fikrlariga qarshi chiqib, uning pozitsiyasi va g‘oyalarini keskin qoraladi. 1410-yilda Yan Gusning va’zgo‘ylik faoliyatiga cherkovning qat’iy taqiqi qo‘yildi. Keyin u arxiyepiskop oldiga tergovga chaqirildi. Uni qattiq so‘roq va tergov kutardi. Ammo hech narsa sodir bo‘lmadi. Hozircha Yan Gusni himoya qilishda oddiy odamlar, ko‘plab zodagon odamlar, u boshqargan universitetning o‘qituvchilari va talabalari, hatto Bogemiyaning qirollik oilasi ham “adashgan” Gusni himoya qildi. Rim Papasining qarorgohi bo‘lgan Vatikanga Yan Gusning va’zxonlik qilishiga ijozat berilishi so‘ralgan minglab xatlar keldi.
Ammo Papa va Vatikan qat’iy edi! Papa maxsus farmoni bilan Yan Gusni cherkovdan chetlatdi va uni cherkov qonunlarini buzgan bid’atchi deb e’lon qildi. “Yan Gusni boshpana va oziq-ovqat bilan ta’minlaydigan har qanday shahar jazolanadi, cherkov xizmatlarini bajarish taqiqlanadi”, — deyiladi Papa farmonida. Yan Gus Pragani tark etishga majbur bo‘ldi.
Sud
Ikki yil davomida u Chexiyaning g‘arbiy va janubiy viloyatlarini kezishga majbur bo‘ldi. Ammo u hatto o‘z sayohatlari davomida ham cherkovni isloh qilish zarurligi haqidagi fikrlarini qoldirmadi. Uydan uzoqda sargardonlikda yurgan Yan Gus o‘zining “Cherkov haqida” deb nomlangan mashhur risolasini yozgan va unda o‘z fikrlarining asosiy mohiyatini bayon qilgan.Qisqasi, bu asarda quyidagi postulatlar keltirilgan: rasmiy cherkovning qoidalari va tashkiliy tuzilishi noto‘g‘ri. Ularni tubdan o‘zgartirish kerak. Papaning ta’siri va uning cherkov iyerarxiyasida tutgan pozitsiyasi, ayniqsa, ko‘p tanqid qilingan. Yan Gus pulga gunohdan kechuvchi indulgensiya sotish, cherkov va ruhoniylarning boylik to‘plash istagi haqida juda salbiy fikrda edi. Ushbu risola cherkov hokimiyatining sabr kosasini to‘ldirdi. 1414-yilda “bid’atchi va murtad” Yan Gus Germaniyaning Konstants nomli shaharchasiga, Cherkov kengashiga chaqirildi.
Isyonkor voizni Konstantsga olib borishganida u cherkov sudiga tortildi. Yan Gusga bid’atchi va “xudoga xush kelmaydigan” qarashlaridan voz kechish uchun so‘nggi imkoniyat berildi. Ammo barcha ayblovlarni eshitgan Yan bunga javoban: “Men hech qachon gapirmagan gaplardan voz kechish vijdonimga zid” — dedi.
Ko‘p sonli so‘roqlarda Yan Gus jim edi, o‘zini oqlashga urinmadi. U o‘z e’tiqodlariga chin dildan ishondi va odamlar uning o‘lim jazosidan qo‘rqib o‘z qarashlaridan voz kechgani uchun unga ishonishni to‘xtatishlarini xohlamadi.
Qatl
Sud o‘lim haqidagi hukmni chiqarganidan keyin ham arxiyepiskoplar va qirol Sigizmundning shaxsan o‘zi bir necha bor uning kamerasiga kelib, undan o‘z qarashlaridan voz kechishni so‘radi. Ammo Yan Gus egilmas va qat’iyatli edi.Shunday qilib, 1415-yil 6-iyul kuni Konstatsning asosiy maydonida ustunlarga bog‘lab qo‘yilgan Yan Gusni alanga o‘z domiga torta boshladi. Bu orada Yan Gusning jonsiz tanasi olovda jizg‘anak bo‘lib yotgan paytda uning hayotidagi eng asosiy ishi — chex tiliga tarjima qilingan Injil ham olovga tashlandi.
Nega ular Yan Gusga qo‘shib Injilni ham yoqdi? Axir, bu muqaddas kitob-ku. Ammo bu kitob Rim cherkovi uchun uning muallifi kabi xavfli edi. Chexiya cherkovlarida ilohiy xizmatlarning ona tilida o‘tkazilishi Papa va Cherkov uchun mutlaqo zararli va qabul qilib bo‘lmaydigan ish edi. Ular til va so‘z o‘zlariga qarshi qurol ekanini tushunardi. Gap shundaki, oddiy odamlar Injilni ona tilida tushunib o‘qiganlaridan keyin ular Papaning farmon va farmoyishlari Xudoning ahdlaridan naqadar uzoqligini anglashlari mumkin edi.
Xotira
Chex xalqi Yan Gusning xotirasini asrlar davomida saqlab qoldi. 1999-yilda, Yan Gus qatl etilganidan besh asr o‘tgach Vatikanda xalqaro simpozium bo‘lib o‘tdi. Unda Papa Ioann Pavel II Cherkovning Yan Gusga qarshi asossiz ayblovlarini ochiqchasiga tan oldi. Papa, shuningdek, cherkov nomidan uning qatl etilganidan afsusda ekanini bildirdi.Birinchi chex islohotchisining kullari Reyn daryosi suvlariga sochib yuborilgan. Ammo uning g‘oyalari u bilan birga o‘lmadi. Yan Gusning qatl etilishi haqidagi xabar bir necha kun ichida Chexiya bo‘ylab tarqaldi. Jahl va g‘azab to‘lqini sokin chex qishloqlari va shaharlarini uyg‘otdi. Cherkov kengashiga protest yuborildi, uni besh yuzdan ortiq boy va zodagon chex oilalari imzoladi. Oddiy dehqonlar va shaharlik kambag‘allar qurolli guruhlarga to‘planib, o‘rmonlarga keta boshladi. Yan Gus Chexiya tarixidagi yangi davr — Guschi urushlari davri boshlanishining asosiy sababchisi edi. Bu urushlar juda qonli va shavqatsiz kechdi. Ammo bu endi boshqa hikoya...
Nurbek Alimov tayyorladi.
Izoh (0)