Dunyo iqtisodiyotini notenglik barbod qilmoqda. Bu olim uni qanday yengib o‘tish kerakligini biladi. Okko portali zamonamizning o‘ziga xos iqtisodiyotchisi va siyosiy arbobi Robert Rayxning qarashlari bilan o‘rtoqlashadi.
Daromadlarning notengligi butun dunyoning aktual muammolaridan biri bo‘lsa-da, hali unga mukammal yechim topilgani yo‘q. Masalan, Rossiya oxirgi 30 yilda aholining qashshoq qatlami 20 foizga yanada qashshoqlashganini, aksincha, qarama-qarshi tomondagi bir foiz eng badavlat qatlami yanada boyligi oshishi davom etayotgani, ya’ni o‘tgan davr ichida daromadlari 429 foizga oshganligi ma’lum bo‘lgan. Taniqli iqtisodchi olim va siyosiy arbob, butun umrini notenglik fenomeniga bag‘ishlagan Robert Rayx bir necha yillik izlanishlari natijasida bu hodisa tabiatini chuqur o‘rgangan va uning nimasi xavfli ekanligini tushuntiradi.
Hamma narsa yoki hech nima
Time jurnali Rayxni XX asrning eng mashhur amerikalik vazirlari o‘ntaligida qayd etgan. Turli yillarda turli mansablarda faoliyat yuritgan. Xususan, Garvardda professor, Federal savdo komissiyasi a’zosi, Bill Klinton saylovoldi guruhining iqtisodiyot bo‘limi rahbari va keyinroq uning qo‘l ostida mehnat vaziri bo‘lgan Rayx Amerika jamiyatidagi ijtimoiy-iqtisodiy notenglikni kamaytirish uchun qo‘lidan kelguncha harakat qilgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, notenglik kapitalizm asosida shakllanadi. Buning hech qanday yomon tomoni yo‘q, axir badavlat bo‘lish va ijtimoiy zinadan yuqorilash istagi inson uchun yaxshi ruhlantirguvchi omil va har qanday mamlakatning iqtisodiy tarafdan o‘sishini ta’minlovchi muhim jihatdir.
Professor AQShda ikki xil iqtisodiyot mavjudligiga e’tibor qaratadi. Bir tarafdan qaraganda, bu iqtisodiyot o‘ta yuqori va kelajagi porloq ko‘rinadi: AQShning yalpi ichki mahsuloti dunyo YaIMining to‘rtdan birini tashkil etadi, dunyoning deyarli yarim aksiyalari esa aynan Amerika kompaniyalariga tegishlidir.
Oxirgi o‘n yillikda Amerika iqtisodiyoti xamirturush solingandek ko‘pchidi va o‘rta qatlamda ishlovchi amerikaliklar bu hosildan o‘z ulushlarini olishni rejalagan edi. Afsuski, rejalar rejaligicha qoldi va barcha iqtisodiy daromadlar aholining eng ustki qatlamiga nasib etdi.Robert Rayx, “Shokdan keyin” kitobidan
Afsuski, AQSh iqtisodiyotining boshqa zaif tarafi ham borki, buni oddiy amerikaliklar his etadi. Narxlar oshishi, daromadlar kamayishi va ishsizlik darajasining oshishi shular jumlasidandir. Agar oddiy amerikalik fuqaroning 1978-yildagi daromadi yiliga 48 ming dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2010-yilga kelib bu ko‘rsatkich, inflyatsiyani inobatga olsak, 33 ming dollargacha kamaygan. Shu vaqt oralig‘ida amerikalik boylar daromadi 390 mingdan 1,1 million dollargacha ko‘tarilgan.
“Bir tasavvur qilib ko‘ring, — deydi Rayx, — Amerikaning 400 badavlat kishisi 150 million kam daromadli amerikalikdan ko‘proq mablag‘ga ega va bu amerikaliklarning yarim aholisidir”.
Tushkunlikdan chiqish
Iqtisodchi g‘alati va xavotirli vaziyatni tavsiflaydi. Aynan o‘rta qatlam iqtisodiyot barqarorligini ta’minlaydi. Bunday darajadagi boylikni Amerika o‘tgan asrning 20-yillarda hali bil mas edi. Pul massasining yetishmovchiligi aholidagi xarid qobiliyati keskin tushishiga olib keladi va bu iqtisodiyotga to‘g‘ridan to‘g‘ri zarba beradi. Soliq yig‘imlari pasaygach, budjet tanqisligi yuzaga keladi, hukumat tibbiyot va ta’limni moliyalashni kamaytiradi. Ishlab chiqarish pasayadi va ishsizlik oshadi. Bu bosqichlarning hamma punktlari 1929-yilda boshlangan buyuk tushkunlik davrining u yoki bu qismini eslatadi. Rayx o‘sha davrda o‘nlab badavlat odamlar qo‘lida butun pul massasining 25 foizi, hozir esa 23 foizi turganini qayd etadi.
Juda ko‘p yillar davomida oddiy amerikaliklar, daromad kamayishiga qaramay, odatiy hayot darajasini bir maromda ushlay bilgan. Lekin buning uchun ular ma’lum yo‘qotishlarga chidashga majbur. Masalan, XX asrning 70-yillarida Amerika mehnat bozorida ayollar yollana boshladi — bu ularning turmush o‘rtoqlarining qadrsizlangan maoshlarini va narx oshishini to‘ldirishga qaratilgan edi. 90-yillarda amerikaliklar o‘rindosh ishlash hisobiga ish soatlari oshdi va ular ikkinchi, hatto uchinchi qo‘shimcha ish qila boshladi. Hozirda ular haftasiga 70 soatdan oshiq ishlamoqda, bu yevropaliklarga nisbatan yiliga 300 soat ko‘p degani.
“Ko‘pchilik nega ko‘p ishlasa ham borgan sari sharoit yomonlashayotganini va oldingi hayotiy darajada tura olmayotganini tushunmayapti, — deydi Rayx. — Ular bank va hukumatdagilarni aybdor deb hisoblaydi, ammo aslida nima bo‘layotganini tushunmaydi. Kelajak bu tarzda davom etadigan iqtisodiy to‘lqinga qarshi kurashishga tayyor emas. Yashash, tibbiy sug‘urta, ta’lim qimmatligi uchun odamlar yashash uylarini garovga qo‘yib, kredit olishga majbur bo‘lmoqda. Shu tufayli 2007-yilda aholining o‘ta darajadagi kreditlash tufayli ipoteka va moliya bozori izdan chiqib, bu jarayonga butun dunyo qo‘shilib ketdi. Juda ko‘p ekspertlar aynan shu ssenariy yaqin yillarda yana takrorlanishini prognoz qilmoqda.
Yaxshiroq bo‘lishini ko‘zlashgan edi
Haqli savol tug‘iladi: nega bunday bo‘ldi va qachon nimadir yuz berdi-yu, jamiyat notenglikni o‘tkirroq his eta boshladi? Professor Rayxning fikricha, dastlabki turtki prezident Ronald Reyganning soliq siyosatidan boshlangan. Buyuk tushkunlik davri tugashidan boshlab 70-yillar boshigacha katta korporatsiyalar daromad solig‘i hech qachon 70 foizdan tushmagan; bu davrni Rayx Amerika iqtisodiyotining eng gullagan bosqichi deb nomlaydi. Reygan soliqlarni keskin pasaytirish orqali iqtisodiyotni rag‘batlantirgan. Shunday qilib, maksimal daromad solig‘i 70 foizdan 28 foizgacha tushirilgan. Reyganning ushbu iqtisodiy siyosati reygonomika deb nom olib, haligacha ko‘p mutaxassislar muhokamasiga sabab bo‘lmoqda.
Bill Klinton davrida soliq darajasi qayta o‘sdi va 39 foizgacha ko‘tarildi. Bundan tashqari, u kompaniya rahbarlarining daromadi million dollardan oshmasligini belgiladi. Bu qonuniy kuchga ega bo‘lgach, maslahatchilar direktorlar maoshi million dollardan oshsa, kompaniyadagi ulushini oshirish yo‘li bilan maosh to‘lashni taklif qildi. Shundan keyin direktorlar va direktorlar kengashiga aksiyalar orqali to‘lov qilish boshlandi. Bill Klintonning saylovoldi va’dasi shunday g‘ayritabiiy natijaga olib kelgan.
Katta Jorj Bush davridan 2017-yilgacha maksimal soliq stavkasi 35 foizligicha saqlanib qoldi. Oddiy amerikalik uchun baland, milliarderlar uchun kam bo‘lmagan ko‘rsatkich. Ammo ko‘p milliarderlar bu foiz darajasida soliq to‘lamagan: ular uchun soliq 15 foizdan oshmagan. Chunki ularning asosiy daromadi investitsiyalar hisobidan shakllangan. Bir safar Uorren Baffet 17,7 foiz soliq to‘layapman, ammo ishchilarim 32,9 foiz soliq to‘laydi, kotibamdan boshqa hech qaysi hamkasbim menchalik kam soliq to‘lamagan, deb tan olgan edi. Oxirgi 10 yillikda soliq siyosati badavlatlar foydasiga, o‘rta qatlamga qarshi ishladi.
Ikki stulda o‘tirish
Mantiqiy o‘ylab qaralsa, hukumat boylar tarafida ekan, bu hukumatni ular sotib olgan. Rayx lobbizm keng qanot yoyganidan va saylovlarga sarflanayotgan pullardan xafa bo‘ladi.
“Liberal va konservator milliarderlar bor. Ulardan ba’zilari sizga yoqadigan natijani sotvolsa, boshqalari yoqmaydiganini sotib oladi. Buning uchun katta pul to‘lashadi. Saylovni auksionga aylantirish mumkin emas”, — deydi Rayx.
2016-yildagi saylovlarda biznesmen va milliarder Donald Tramp g‘alaba qozonganida demokratik kayfiyatdagi amerikaliklar g‘azabini yashirmagan edi.
Hozirgi prezident hokimiyatdan biznesdagi daromadini oshirish uchun foydalanmoqda, degan haqli ayblovlar ham bor. Bu ayblovlarni uning soliq siyosati ham bir qadar tasdiqlaydi. Undan oldingi prezident Barak Obama o‘rta qatlam baland soliq to‘lashiga qarshi chiqqan va bu siyosatga o‘zgartirish kiritgan edi. Unga ko‘ra, u dividendlar olinadigan soliqni 15 foizdan 23 foizga, keyinroq 28 foizga ko‘targan edi. Trampning qarashlari esa boshqacharoq. U biznesmen va tadbirkor qatlamga soliqda yengillik berish kerak deb hisobladi. Natijada yuridik shaxslar uchun soliq keskin o‘zgarib, 35 foizdan 21 foizga kamaydi.
Ushbu qonunga qarshilar soliq yuki tufayli sog‘liqni saqlash va ijtimoiy yordamni moliyalash qisqarganini va bundan badavlat amerikaliklar foyda olayotganini tasdiqlaydi. Rayx xulosa o‘rnida globalizatsiya Amerika xalqiga foyda keltirmadi va demokratiyani plutokratiyaga (o‘g‘rilar hokimiyatiga) aylantirib, oligarxatni qo‘llab-quvvatlad, deydi. Qashshoqlik bor ekan, notenglikka qarshi kurashuv davom etadi va dastlabki qadam me’yoriy yashash sharoitiga ega bo‘lishdir. Nima bo‘lganda ham bu jarayon to‘g‘rilangunicha hali ancha vaqt o‘tadi.
Izoh (0)