O‘zbekiston jahon savdo tashkilotiga kirishi kerakmi?

Hozirga kunda, O‘zbekiston oldida Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishdek muhim vazifa turibdi. Ayni paytda, mamlakat bu boradagi muzokaralarni faollashtirishga kirishish bosqichida.Shu munosabat bilan Biznes-Daily muxbiri mustaqil ekspert, JST masalalari bo‘yicha huquqshunos Umida Haqnazarga bir necha savol bilan murojaat etdi.

— Avvalo, Jahon savdo tashkilotining asosiy vazifasi, maqsadi, uning faoliyat tamoyillari haqida to‘xtalsangiz.

— Jahon savdo tashkiloti mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo muloqotlarini o‘tkazish va bu boradagi nizolarni hal etish imkoniyatini beruvchi global maydon hisoblanadi. Bugungi kunda dunyoning 164 ta davlati unga a’zo. BMT mamlakatlar o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni, Jahon savdo tashkiloti esa ular o‘rtasidagi savdo munosabatlarini tartibga soladi. Shu bilan birga, JSTda BMT va boshqa xalqaro institutlardan farqli o‘laroq, a’zo mamlakatlar tomonidan majburiy ravishda rioya etiladigan xalqaro savdo qoida va tamoyillaridan tashqari, savdo tartiblarini samarali qo‘llash va o‘zaro nizolarni hal etish mexanizmi mavjud. Tashkilotning asosiy xalqaro savdo tamoyillari haq-huquqlar cheklanmagan va halol raqobat qoidalaridan iborat. Agar adolatli raqobat qoi­dasi buzilsa, savdoda ham xatoliklar bo‘ladi. Barcha a’zo davlatlar tomonidan qabul qilingan qoida va tamoyillar esa, savdodagi ehtimolliklarni kafolatlovchi omil bo‘lib xizmat qiladi hamda, qulay investitsiya va sog‘lom raqobat muhitini yaratadi. Tashkilotga a’zo bo‘lgach, ko‘pgina rivojlanayotgan va kam rivojlangan mamlakatlarda taraqqiy topgan davlatlar bilan teng huquqda savdo muzokaralarida ishtirok etish va muammolar yuzasidan murojaat qilish imkoniyati paydo bo‘lgan. Albatta, bu jarayon mazkur mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish va aholi farovonligini oshirishga yordam bergan. Umuman, JSTning asosiy vazifalari manfaatdor a’zo davlatlar o‘rtasida ko‘p tomonlama savdo muzokaralarini o‘tkazish, savdodagi nizolarni bartaraf etish, a’zo mamlakatlar milliy savdo siyosatini monitoring qilish, boshqa ixtisoslashgan xalqaro muassasalar bilan hamkorlik olib borishdan iborat.

— Yaqinda JST bo‘yicha xalqaro ekspert Yovan Yekich mamlakatimizga tashrifi davomida davlat idoralari va biznes vakillari ishtirokida bo‘lib o‘tgan seminarda qilgan ma’ruzasida hozirgacha mazkur tashkilot fao­liyatiga doir shakllangan ayrim fikrlar unchalik to‘g‘ri emasligini aytdi. Siz bu haqida nima deya olasiz?

— Bu fikrlarga qo‘shilaman. JST xususida ko‘pgina yanglish va xato tasavvurlar borligi, haqiqat. Bu, asosan, mazkur tashkilot haqida axborotning yetarli emasligi, qoidalarining qanday ishlashini bilmaslik oqibati bo‘lib, haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan mulohazalardan iborat. Masalan, eng ko‘p tarqalgan fikrlardan birida JSTga a’zo bo‘lgach, barcha import bojlari avtomatik ravishda pasayishi, import mahsulotlari oqimining birdaniga ko‘payishi, natijada mahalliy ishlab chiqaruvchilarga zarar keltirishi ta’kid­lanadi. Aslida, unday emas. Tariflarning belgilangan darajasi bu, avvalo, o‘tkaziladigan muzokaralar natijasiga bog‘liq. A’zo bo‘layotgan davlat tariflar bo‘yicha o‘zining dastlabki takliflarini berganidan keyin o‘zaro muzokaralar tomonlarni qiziqtiruvchi aniq tovar pozitsiyalari bo‘yicha olib boriladi. Ba’zi tovar pozitsiyasi bo‘yicha tariflar muzokaralargacha qo‘llanilganidan ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Masalan, Qirg‘iziston JSTga a’zo bo‘lish chog‘ida to‘qimachilik importi uchun bog‘liqlik darajasini bu paytgacha qo‘llanilib kelingan 10 foiz­dan 18 foizga ko‘tarishga erishgan. Bu mamlakat shu kabi bir qator ta’sirga ega tovarlarni hisobga olgan. Bunday misollarni yuqoridagi fikrlarning noto‘g‘ri ekanligini, ular ekspertlarning emas, balki eshitgan gapini haqiqat sifatida qabul qiladigan odamlarning tasavvurlaridan boshqa narsa emasligini isbotlovchi dalillar deyish mumkin.

Tashkilotga a’zo bo‘lgach, qishloq xo‘jaligi sohasini subsidiyalash taqiqlanishi oqibatida bu tarmoq rivojlanishdan to‘xtashi bilan bog‘liq fikrlar ham kuchli asosga ega emas. To‘g‘ri, subsidiya sanoat tovarlariga man qilingan. Fan va tadqiqotlar, ta’lim yo‘nalishiga esa subsidiya bemalol beriladi va hatto bu ma’qullanadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga esa bunday taqiq umuman yo‘q, faqat YaIMga nisbatan subsidiya hajmi chegaralangan, xolos. Rivojlangan mamlakatlar uchun YaIMning 5 foizi, rivojlanayotgan davlatlar uchun esa uning 10 foizi miqdorida subsidiya berilishiga yo‘l qo‘yiladi. Markaziy Osiyo mintaqasi, chunonchi O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga YaIMning nafaqat 10 foizi, hatto 5 foizi miqdorida ham subsidiya hech qachon berilmagan. Bunaqasi tushimizga ham kirmagan. Masalan, Tojikiston muzokaralar paytida qishloq xo‘jaligini YaIMning 8 foizi miqdorida subsidiyalashga kelishgan. Vaholanki, ushbu mamlakat tarixida bunday holat hali kuzatilmagan. O‘zbekistonning muzokarachilar guruhi tomonidan YaIMning 10 foizi emas, hatto 5 foizi miqdoridagi subsidiya qo‘lga kiritilsa ham bu katta yutuq bo‘ladi. Chunki, hozir davlat fermerlar mahsulotlariga bozor qiymatidan past narxda to‘laydi. JST qoidalari bo‘yicha esa subsidiya narxlar pasayishidan ko‘rilgan zararni qoplab berish demakdir.

Yana bir haqiqatdan yiroq fikr haqida. Unga ko‘ra, JST kichik va kambag‘al davlatlar uchun emas, u boy mamlakatlar klubi. Bir tomondan to‘g‘ri, JST moliyaviy tomondan qo‘llab-quvvatlovchi xayriya yoki donorlik tashkiloti yoxud moliyaviy institut emas. Davlatlarning rivojlanganlik yoki rivojlanmaganlik darajasi esa JST tashkilotiga a’zolikka emas, balki iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillarga bog‘liq. Ammo, tashkilot a’zosi bo‘lgan har bir davlat teng ovozga ega ekanligi, qarorlar konsensus asosida qabul qilinishi bor gap. Agar tashkilot rahbar organining qarorini kichik davlat o‘z manfaatiga zid deb hisoblasa, uni inkor qilishi, kichik davlatning ham ovozi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.

— Xalqaro ekspertning ma’ruzasida “ta’sirchan tovar” iborasi ko‘p tak­rorlandi. U bilan bog‘liq jarayonning mazmuni haqida to‘xtalsangiz.

— A’zo bo‘lish jarayonida barcha a’zo davlatlar bilan tovarlarga tariflar va xizmatlar bozoriga kirish bo‘yicha majburiyatlar yuzasidan muzokaralar o‘tkaziladi. Har qanday mamlakat iqtisodiyotida o‘zining alohida ahamiyat kasb etuvchi tarmoqlari mavjud. Nomzod davlat ayni shu sohalarga yuqori himoya tarifini mustahkamlashga harakat qiladi. Xuddi shunday tovarlar ta’sirchan tovar hisoblanadi. Masalan, O‘zbekiston uchun bunday tovarlar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, jumladan, meva-sabzavotlar bo‘lishi mumkin. Hozir ularning import solig‘i 150 foizni tashkil etadi (30 foiz poshlina, 100 foiz aksiz, 20 foiz qo‘shilgan qiymat solig‘i va 0,2 foiz bojxona rasmiylashtiriluvi) va bu juda yuqoridir. Tashkilotga a’zo davlatlar ushbu tarifni pasaytirishni talab qilishi mumkin. Muzokaralar esa, ayni shu bois o‘tkaziladi. Lekin ta’kidlash kerakki, bizda YaIMga va aholi bandligiga jiddiy ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoq deyarli yo‘q. YaIMdagi asosiy ulush xomashyo sektoriga to‘g‘ri keladi. Qayta ishlangan sanoat mahsulotlari yoki xizmatlar eksporti kam va ularning YaIMdagi hissasi unchalik ahamiyatli emas. Shuning uchun, hozircha ta’sirga ega tovarlar yoki ularga yuqori tariflarni taklif etish haqida aniq gap aytish qiyin.

— O‘zbekiston hozirda mazkur tashkilotning kuzatuvchisi hisoblanadi. Bu nimani anglatadi? Kuzatuvchilik maqomi keyinchalik a’zolikka qabul qilish jarayonining kechishiga biror ta’sir ko‘rsatishi mumkinmi?

— Har qanday davlat JSTga a’zo bo‘lib kirmoqchi bo‘lsa, bu haqida, eng avvalo, ariza taqdim etadi. Shu kundan boshlab ushbu mamlakatga kuzatuvchilik maqomi beriladi. Muzokaralar jarayoni yakunlangach, a’zolikka olish bo‘yicha qaror qabul qilinadi va mamlakat tashkilotning to‘la huquqli a’zosiga aylanadi. Kuzatuvchi davlat a’zo mamlakatga beriladigan huquqqa ega bo‘lmaydi. Unda tashkilotning turli tadbirlarida ishtirok etish, tashkilot ma’lumotlar bazasiga kirish va, albatta, ovoz berish imkoniyati yo‘q.

— Ushbu xalqaro tashkilotga a’zolikning O‘zbekiston uchun afzalliklari nimalardan iborat?

— Iqtisodiyotni taraqqiy toptirish uchun bozor mexanizmlarini rivojlantirish, xususiy sektorga imkoniyat yaratish, qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarni eksport qilish va ish o‘rni barpo etish kerak bo‘ladi. Bunday maqsadga erishishda esa mamlakatda tizimli islohotlarni o‘tkazish katta rol o‘ynaydi. Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish ham bu borada muhim ahamiyat kasb etib, ishlab chiqarishni rivojlantirishda, eksportni o‘stirish va kengaytirishda, bozor islohotlarini davom ettirish barqarorligini ta’minlashda yordam berishi mumkin. Texnik tartibga solish, bojxona ma’muriyatchiligi, xizmat sohasidagi qonunchilik bo‘yi­cha institutsional islohotlar ishlab chiqarish, ilmiy-texnik rivoj­lanishning dunyo miqyosidagi jarayoniga integratsiya­lashuv imkoniyatini tezlashtiradi va osonlashtiradi. Bu ishbilarmonlik va raqobat muhitining yanada yaxshilanishiga olib keladi. JSTga a’zo bo‘lish alohida korxonalarga berilgan hammaga bir xil bo‘lmagan imtiyoz va tartiblarni bekor qilishni, korrupsiya darajasini kamaytirishni anglatadi. Xususiy sektor haqqoniy qoidalar bo‘yicha rivojlanadi. Masalan, paxta monopoliyasini bartaraf etish, fermer xo‘jaligiga nimani ekishni va bozor narxida sotishni erkin tanlash imkoniyatini beradi. Natijada yangi tarmoqlar vujudga keladi va, tabiiyki, qo‘shimcha ish o‘rinlari yaratiladi. Tashkilotga a’zolik yangi mahsulot va xizmatlar bo‘yicha yangi standart va qoidalarni shakllantiradigan turli xalqaro tashkilot va bitimlarda ishtirok etishga yo‘l ochadi. Yurtimizda dunyo mamlakatlariga eksport qilinadigan mahsulotlar ishlab chiqarish sharoitini tug‘diradi.

— Muhim vazifalardan biri muzokaralar jarayonini tashkillashtirishdir. Bu borada, birinchi navbatda, qaysi jihatlarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq?

— Eng avvalo, O‘zbekistonning muzokaralar guruhi tarkibiga JST muzokaralarining asosiy predmeti bo‘lgan masalalarga mas’ul turli vazirlik va idoralar vakillari kiritilishi darkor. Shuningdek, iqtisodiyot va savdo bo‘yicha vazir yoki vazir o‘rinbosari darajasida bosh muzokarachi tayinlanishi lozim. Muzokaralar barcha tovar nomenklaturasi va xizmatlar sektori bo‘yicha olib boriladi. Shu bois, muzokaralar guruhida iqtisodiyotda O‘zbekiston uchun zarur bo‘lgan tizimli islohotlarning mazmun-mohiyati haqida to‘liq tushuncha bo‘lishi lozim. Tovarlar bo‘yicha muzokaralarda a’zo mamlakatlar tomonidan import uchun hammaga bir xilda bo‘lmagan aksiz solig‘ini bartaraf qilish talabi qo‘yilishi tayin. Bunga e’tibor qaratish kerak. Shuningdek, tariflar bo‘yicha metodologiyani taqdim etish lozim bo‘ladi. Xizmatlar bo‘yicha muzokaralar qiyinroq kechishi mumkin. Axborot texnologiyalari bozoriga kirishdagi cheklovlarga barham berishga to‘g‘ri keladi. Chunki, barcha sektor va tarmoqlarning rivoji uchun aynan axborot texnologiyalari juda zarur. Muzokaralarda talab qilinadigan yana bir jihat bu o‘z texnologiyasi va bilimini jalb qiluvchi investorlar uchun qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish bilan bog‘liq. Moliya va bank sektori hamda sug‘urta sohasidagi tartib-tamoyillarning oshkoraligi muzokaralar paytida ko‘tariladigan masalalar qatoriga kiradi. Ko‘pgina xizmat turlarini litsenziyalash jarayo­nini litsenziya olish mezonlarining shaffofligi nuqtai nazaridan qayta ko‘rib chiqish talab etiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, muzokaralarning samarali va professional darajada kechishi uchun tegishli guruhlarning rahbarlari, xodimlari, mutaxassislari hamda bosh­qa jalb qilinganlar, shuningdek, xususiy sektor vakillariga mo‘ljallangan treninglar, o‘quv seminarlarini o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.Tashkilotga a’zo bo‘lib kirish va undan keyingi jarayonlarda turli xalqaro institutlar tomonidan ko‘rsatiladigan texnik ko‘mak sezilarli ahamiyat kasb etishi shubhasiz. Shu bois, bunday yordamlardan oqilona foydalanish kelgusida JST doirasida mamlakat savdo siyosatini amalga oshiruvchi savdo huquqshunoslari, iqtisodchilari va muzokarachilari kabi kadrlarni yetishtirish va tarbiyalash uchun zamin yaratadi.