Savol-javob: Benzinga nimalar bo‘layapti?

O‘zbekistonda 15-noyabrdan benzin narxi oshdi. Har doimgidek, kutilmaganda. Citizen nashri nega benzin narxi oshdi-yu, endi nima bo‘lishi haqidagi savollarga javob izladi.

1. Nima shovqin?

Qisqacha qilib aytganda, 15-noyabrdan boshlab O‘zbekistonning barcha AYoQShlarida benzin narxi oshdi. 2800 so‘m bo‘lgan Ai-80 endi 3800 so‘m. Ai-91 benzini 4300 so‘mga, dizel yoqilg‘isi 4100 so‘mga ko‘tarildi.

Hafta boshida ijtimoiy tarmoqlarda benzin qimmatlashishi haqidagi gap-so‘zlar tarqala boshladi. Viloyatlardagi AYoQShlarda benzin butunlay yo‘qolib qolganini sezgan aholi yaqin vaqt ichida narxlar oshishini taxmin qilgandi. Mish-mishlar faqat taxminlarga asoslanmagan ekan shekilli, aynan tarmoq foydalanuvchilari keltirgan narxlar keyinchalik davlat tomonidan rasman belgilandi.

13-noyabr kuni “O‘zbekneftgaz” matbuot xizmati jurnalistlarning benzin qimmatlashishi bilan bog‘liq savollariga aniq javob bera olmadi. Ular yangi narxlar borasida hech qanday buyruq olishmaganini ta’kidladi. Ammo narxlar baribir oshdi. Bunga oddiy sabab keltirildi — benzin va boshqa yoqilg‘i resurslari butun dunyoda qimmatlashgan.

2. Oxirgi marta narxlar qachon oshgandi?

Benzin narxi so‘nggi bor 2016-yil 23-oktabrida ko‘tarilgan edi. O‘shanda ham benzin bahosi o‘rtacha uchdan birga oshgandi. Qiziqarli jihati, aynan o‘sha kuni “O‘zbekneftgaz” butun respublika bo‘ylab bir xil narxni joriy qilgan edi. Ungacha yoqilg‘ining chakana narxlarini AYoQShlarning o‘zlari boshqarishi mumkin edi.

Fuqarolar o‘sha vaqtda hali yangi bo‘lgan Prezident virtual qabulxonasiga benzin tanqisligi muammosi haqida ko‘plab shikoyatlar yo‘llagan. Benzin bor bo‘lsa ham, uning narxi qimmat edi: Ai-80 viloyatlarda 3000 so‘m bo‘lgani holda Toshkentda 2075 so‘m edi, ba’zi olibsotarlar esa uni qo‘lda 5000 so‘mga sotayotgan edi.

3. Xo‘p. Davlat qanday choralar ko‘radi?

Prezidentning benzin muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan yangi qarori chiqdi.

Moliya vazirligi mahalliy neftni qayta ishlovchi zavodlarga 250 million dollar ajratadi. Bu pullar evaziga zavodlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun chetdan xomashyo va tayyor yoqilg‘i sotib olishi kerak. Dastlabki 600 million so‘mni zavodlar shu hafta ichida oladi.

Bundan tashqari, yo‘l haqi keskin oshib ketmasligi uchun “Toshshahartransxizmat” davlat byudjetidan qo‘shimcha pullar bilan ta’minlanadi. Neftni qayta ishlovchi zavodlar bir nechta soliq turlaridan ozod qilindi, benzin uchun soliq esa ikki baravar kamaytirildi.

4. Biz o‘zimiz neft qazib olamiz-ku. Nega yana sotib olishimiz kerak?

O‘zbekistonda neft qazib olsa ham, uning miqdori ko‘p emas. 2016-yilgi jahon reytingida O‘zbekiston 47-o‘rinni egalladi, mamlakatda yiliga 2,6 million tonna neft qazib olinadi. Bu borada yetakchilardan hisoblangan Saudiya Arabistoni yiliga 585 million tonna, Rossiya 554 million tonna va AQSh 543 million tonna neft qazib oladi.

2010-yildan boshlab O‘zbekistonda 6 yil ichida qayta ishlanadigan neft miqdori 26 foizga kamaygan, import esa taxminan shuncha miqdorga ko‘paygan. Bu degani, davlat korxonalari o‘z kuchi bilan barchani yoqilg‘i bilan ta’minlay olmaydi. Yoqilg‘i importi hajmi yuqoriligi va narxlarning oshishi shunga bog‘liq.

Vaziyatni o‘zgartirish uchun Jizzax viloyatida yangi neftni qayta ishlash zavodi qurilmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu zavod yiliga 5 million tonna neft qayta ishlab chiqaradi. Biroq, ushbu neftning asosiy qismi O‘zbekistonga chet eldan keltiriladi.

5. Eshitishimcha, jahon bozorida neft arzonlashayotgan ekan. U holda nega benzin qimmatlashyapti?

Tasavvur qiling, neft qazib oluvchi yirik bir kompaniya bor. Bu kompaniya ishlab chiqarish, uskunalar, xodimlar maoshi, transportirovka va qayta ishlash uchun katta pul sarflaydi. Neft narxi tusha boshlashi bilan bu kompaniya ziyon ko‘ra boshlaydi.

O‘zbekistonda neft qazib olish bilan ham, uni qayta ishlash bilan ham “O‘zbekneftgaz” shug‘ullanadi. Neftning pasaygan narxi o‘rni, chorasizlikdan, benzin va boshqa qayta ishlangan mahsulot turlari bahosini oshirish bilan qoplanadi. Yana ta’kidlash kerakki, yakuniy narxga haydovchilar, sotuvchilar va hatto neftni qayta ishlovchi zavodlardan olinadigan soliqlar ham qo‘shiladi.

6. Benzinning hozirgi narxi tabiiy holatmi?

Murakkab savol. Bir tomondan, O‘zbekistonda benzin bor-yo‘g‘i 0,5 dollar turadi. Bu dunyodagi oltinchi ko‘rsatkich. O‘zbekistondagidan ko‘ra arzonroq benzinni faqat Venesuela (1 sent), Saudiya Arabistoni (24 sent), Turkmaniston (29 sent), Jazoir (31 sent) va Eron (34 sent) bor. Eng qimmat benzin Gonkong, Norvegiya va Niderlandiyada — taxminan ikki dollar.

Biroq bu narxlarni o‘rtacha oylik ish haqi nisbatan olib taqqoslasa, maqbulroq ko‘rinsa kerak. Venesueladagi o‘rtacha ish haqiga 6 200 litr, Saudiya Arabistonida 10 208 litr, Jazoirda 1 345 litr benzin sotib olish mumkin. O‘zbekistonda va benzin narxi eng qimmat bo‘lgan Gonkongda o‘rtacha maoshga 500 litr sotib olish mumkin.

7. Bundan buyog‘iga nima bo‘ladi?

Bugun kun tartibi va qonunchilikka tez-tez o‘zgarishlar kiritilyapti, shuning uchun oldindan biror narsa deyish qiyin. Lekin, biroz yuqoriroqda qayd etib o‘tilgan Prezident qarori ba’zi bir xulosalar chiqarishga asos bo‘la oladi.

Ushbu qarorga ko‘ra, keyingi yildan boshlab davlat organlari va “O‘zbekneftgaz” kabi kompaniyalar tovarlarga cheklangan narxlarni belgilay olmaydi. Albatta, Vazirlar Mahkamasi alohida belgilab chiqadigan ijtimoiy ahamiyatga molik yoki strategik jihatdan muhim bo‘lgan mahsulotlar bundan mustasno.

Shuningdek, davlat monopoliyachilari o‘z mahsulotini birja savdosiga qo‘yishi va narxlar bozor metodlari bilan belgilanishi shart bo‘ladi. Bu degani, “O‘zbekneftgaz” yaqin vaqt ichida benzinni xususiy AYoQShlarga kimoshdi savdosi orqali sotadi va benzinning xaridorlar uchun yakuniy narxi talab va ehtiyojdan kelib chiqqan holda o‘zgarib turadi. Katta ehtimol bilan, yoqilg‘i narxining qandaydir cheklangan minimal narxi bo‘ladi, biroq maksimal narx o‘sishda davom etsa kerak, deb yozadi Citizen.