АЭС қурилиши мавзуси кун тартибига қайтмоқдами?

Мафтуна Алиева, «Дарё» ёш журналистлар мактаби тингловчиси.

Ўзбекистонда «Росатом» билан бирга АЭС қуриш режалаштирилаётгани сўнгги йилларда кенг жамоатчилик орасида мунозаларга сабаб бўлаётган эди. Яқинда Россиянинг Тошкентдаги элчиси Владимир Тюрденев бу мавзуни кун тартибига қайтарди: у «АЭС шартномаси деярли тайёр, фақат техник жиҳатлари қолди», деб маълумот берди. Бу АЭС масаласи яна бир бор кўтарилишига сабаб бўлди.

Россия элчисининг иши шошқалоқликми?

Ўзбекистон 2019 йилда АЭС қурилиш ишларида экспертлик миссияси сўраб МАГАТЭ — халқаро атом агентлигига мурожаат қилган эди. Шу муносабат билан 2021 йилда МАГАТЭнинг Pre-INER миссияси бўлиб ўтиши кутилмоқда.

«ЎзАтом» агентлиги бошқарма бошлиғи Шавкат Абдукомилов «Kun.uz»га берган интервьюсида INIR миссияси ва бу миссиядан кўзланган мақсад нима экани ҳақида маълумот берган эди. Мутахассиснинг берган маълумотларига кўра, Pre-INER миссиясининг вазифаси АЭСга илк қадам қўяётган давлатларга уларнинг миллий ядровий инфратузилмаси ҳолатини баҳолашда экспертлик ёрдамини кўрсатишдан иборат. МАГАТЭ йўриқномасига кўра, АЭС қурилиши уч босқичда амалга оширилиши керак:

• атом энергетикасини ривожлантириш бўйича қарор қабул қилиш;
• АЭС қуриш бўйича шартнома тузиш учун тайёргарлик;
• қуриб бўлинган АЭСни фойдаланишга топшириш.

INIR экспертлик миссиясини ўтказиш АЭСга қадам қўйишнинг иккинчи босқичи ҳисобланади. Бу миссия ҳали ўтказилмагани ва МАГАТЭ ўзининг хулоса ва таклифларини тақдим этмагани туфайли Россия элчисининг маълумотини шошқалоқлик сифатида баҳолаш мумкин. АЭС атрофидаги музокаралар бизни яна АЭС масаласига қайтишга мажбур қилди.

АЭС нима учун «қўрқинчли»?

Бугун бутун дунёда энг арзон электр манбайи АЭС бўлишига қарамасдан, Ўзбекистонда электр олишнинг бу усулига нисбатан қўрқув мавжуд. Баъзи мутахассислар жамоатчилик орасида АЭС қурилишидан хавотир борлигига қуйидаги омилларни сабаб қилиб кўрсатади:

• атом электр станциясини ишлатиш учун айни шу йўналишнинг малакали ходимлари ва саноат маданиятининг юқори даражаси талаб қилинади. Ўзбекистонда эса ҳар иккисини бирдек таъминлашнинг иложи йўқ деб ҳисоблашади;
• кўпчилик Фукусима ва Чернобил воқеаларини, радиактив заҳарланиш хавфи мавжудлигини АЭС қурмаслик учун асос қилиб кўрсатади;
• бундан ташқари, қурилиши кўзда тутилган АЭС айнан «Росатом» билан ҳамкорликда амалга оширилиши Ўзбекистонда иқтисодий ривожланиш учун эмас, Россия сиёсий таъсирини ошириш учун хизмат қилиши мумкинлиги ҳақидаги қарашлар ҳам мавжуд.

АЭСга ўтиб кетишга бизни нималар мажбур қиляпти?

Энергетиканинг етакчи мутахассислари фикрига кўра, электр энергияси билан боғлиқ реал муаммолар кўлами анчайин ката. АЭС қурилиши натижасида келиб чиқиши ҳозирча фақат тахмин бўлган муаммоларнинг эса ечимини топиш мумкин.

Мамлакатда ишлаб чиқарилаётган электр энергиясининг қарийб 80 фоизи ИЭСларда — кўмир, табиий газ ва бошқа ёқилғи маҳсулотларидан олинади. Бундай усулда олинадиган электр энергияси таннархининг деярли 70 фоизини айнан ёқилғи нархи ташкил этади. Кўмир, табиий газ каби фойдали қазилма захиралари чеклангани туфайли уларнинг нархи ошиб бориши электр энергияси нархининг ҳам ошишига сабаб бўлади.

Бундан ташқари, электр энергияси олишнинг ушбу усули атмосферанинг ифлосланишига ҳам сезиларли ҳисса қўшади. Масалан, 1000 МВт энергия учун ИЭС атмосферага 13 минг тонна заҳарли газ ва 165 минг тонна кўмир чанги чиқаради. Бу эса, ўз навбатида, экология бўйича Париж келишувига амал қилишга тўсқинлик қилади.

Энергетика вазирининг биринчи ўринбосари, «Узатом» бош директори Жўрабек Мирзамаҳмудовнинг таъкидлашича, тикланадиган энергия манбалари, масалан, шамол ёки Қуёшдан электр энергияси олиш иқлим барқарорлигига боғлиқ. Бу эса уларни доимий сақлаб туриш чора-тадбирларини кўришни талаб қилади. Натижада Қуёш ёки шамол энергиясидан олинган электр энергиясининг нархи қимматлашади.

Бундан ташқари, Ўзбекистонда электр энергиясини аҳолига етказиб бериш билан боғлиқ техник муаммолар ҳам талайгина. Осиё тараққиёт банки таҳлилларига кўра, Ўзбекистонда электр энергияси ишлаб чиқарадиган станцияларнинг ёши 40—50 йилни ташкил этади; улар мустақиллик йилларида жиддий таъмирланмаган.

Жаҳон банкининг маълумотига қараганда, Ўзбекистонда электр истеъмоли 1990 йилдан буён мунтазам пасайиб кетяпти.

Шундай қилиб, АЭС — энг мақбул ечим

Мутахассисларнинг фикрича, юқоридаги муаммоларни ҳал қилишнинг энг мақбул ечими атом электр станцияси қуришдир.

АЭС мутлақо яшил энергия манбайи ҳисобланади. Уларнинг атмосферага зарари деярли йўқ. Газ ёки кўмирдан фарқли ўлароқ, уран электр таннархининг жуда кам қисмини — бор-йўғи 8—10 фоизини ташкил этади. Бу эса электр энергияси нархининг барқарорлигини таъминлайди.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.