AES qurilishi mavzusi kun tartibiga qaytmoqdami?

Maftuna Aliyeva, “Daryo” yosh jurnalistlar maktabi tinglovchisi.

O‘zbekistonda “Rosatom” bilan birga AES qurish rejalashtirilayotgani so‘nggi yillarda keng jamoatchilik orasida munozalarga sabab bo‘layotgan edi. Yaqinda Rossiyaning Toshkentdagi elchisi Vladimir Tyurdenev bu mavzuni kun tartibiga qaytardi: u “AES shartnomasi deyarli tayyor, faqat texnik jihatlari qoldi”, deb ma’lumot berdi. Bu AES masalasi yana bir bor ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi.

Rossiya elchisining ishi shoshqaloqlikmi?

O‘zbekiston 2019-yilda AES qurilish ishlarida ekspertlik missiyasi so‘rab MAGATE — xalqaro atom agentligiga murojaat qilgan edi. Shu munosabat bilan 2021-yilda MAGATEning Pre-INER missiyasi bo‘lib o‘tishi kutilmoqda.

“O‘zAtom” agentligi boshqarma boshlig‘i Shavkat Abdukomilov “Kun.uz”ga bergan intervyusida INIR missiyasi va bu missiyadan ko‘zlangan maqsad nima ekani haqida ma’lumot bergan edi. Mutaxassisning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, Pre-INER missiyasining vazifasi AESga ilk qadam qo‘yayotgan davlatlarga ularning milliy yadroviy infratuzilmasi holatini baholashda ekspertlik yordamini ko‘rsatishdan iborat. MAGATE yo‘riqnomasiga ko‘ra, AES qurilishi uch bosqichda amalga oshirilishi kerak:

• atom energetikasini rivojlantirish bo‘yicha qaror qabul qilish;
• AES qurish bo‘yicha shartnoma tuzish uchun tayyorgarlik;
• qurib bo‘lingan AESni foydalanishga topshirish.

INIR ekspertlik missiyasini o‘tkazish AESga qadam qo‘yishning ikkinchi bosqichi hisoblanadi. Bu missiya hali o‘tkazilmagani va MAGATE o‘zining xulosa va takliflarini taqdim etmagani tufayli Rossiya elchisining ma’lumotini shoshqaloqlik sifatida baholash mumkin. AES atrofidagi muzokaralar bizni yana AES masalasiga qaytishga majbur qildi.

AES nima uchun “qo‘rqinchli”?

Bugun butun dunyoda eng arzon elektr manbayi AES bo‘lishiga qaramasdan, O‘zbekistonda elektr olishning bu usuliga nisbatan qo‘rquv mavjud. Ba’zi mutaxassislar jamoatchilik orasida AES qurilishidan xavotir borligiga quyidagi omillarni sabab qilib ko‘rsatadi:

• atom elektr stansiyasini ishlatish uchun ayni shu yo‘nalishning malakali xodimlari va sanoat madaniyatining yuqori darajasi talab qilinadi. O‘zbekistonda esa har ikkisini birdek ta’minlashning iloji yo‘q deb hisoblashadi;
• ko‘pchilik Fukusima va Chernobil voqealarini, radiaktiv zaharlanish xavfi mavjudligini AES qurmaslik uchun asos qilib ko‘rsatadi;
• bundan tashqari, qurilishi ko‘zda tutilgan AES aynan “Rosatom” bilan hamkorlikda amalga oshirilishi O‘zbekistonda iqtisodiy rivojlanish uchun emas, Rossiya siyosiy ta’sirini oshirish uchun xizmat qilishi mumkinligi haqidagi qarashlar ham mavjud.

AESga o‘tib ketishga bizni nimalar majbur qilyapti?

Energetikaning yetakchi mutaxassislari fikriga ko‘ra, elektr energiyasi bilan bog‘liq real muammolar ko‘lami anchayin katta. AES qurilishi natijasida kelib chiqishi hozircha faqat taxmin bo‘lgan muammolarning esa yechimini topish mumkin.

Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining qariyb 80 foizi IESlarda — ko‘mir, tabiiy gaz va boshqa yoqilg‘i mahsulotlaridan olinadi. Bunday usulda olinadigan elektr energiyasi tannarxining deyarli 70 foizini aynan yoqilg‘i narxi tashkil etadi. Ko‘mir, tabiiy gaz kabi foydali qazilma zaxiralari cheklangani tufayli ularning narxi oshib borishi elektr energiyasi narxining ham oshishiga sabab bo‘ladi.

Bundan tashqari, elektr energiyasi olishning ushbu usuli atmosferaning ifloslanishiga ham sezilarli hissa qo‘shadi. Masalan, 1000 MVt energiya uchun IES atmosferaga 13 ming tonna zaharli gaz va 165 ming tonna ko‘mir changi chiqaradi. Bu esa, o‘z navbatida, ekologiya bo‘yicha Parij kelishuviga amal qilishga to‘sqinlik qiladi.

Energetika vazirining birinchi o‘rinbosari, “Uzatom” bosh direktori Jo‘rabek Mirzamahmudovning ta’kidlashicha, tiklanadigan energiya manbalari, masalan, shamol yoki Quyoshdan elektr energiyasi olish iqlim barqarorligiga bog‘liq. Bu esa ularni doimiy saqlab turish chora-tadbirlarini ko‘rishni talab qiladi. Natijada Quyosh yoki shamol energiyasidan olingan elektr energiyasining narxi qimmatlashadi.

Bundan tashqari, O‘zbekistonda elektr energiyasini aholiga yetkazib berish bilan bog‘liq texnik muammolar ham talaygina. Osiyo taraqqiyot banki tahlillariga ko‘ra, O‘zbekistonda elektr energiyasi ishlab chiqaradigan stansiyalarning yoshi 40—50 yilni tashkil etadi; ular mustaqillik yillarida jiddiy ta’mirlanmagan.

Jahon bankining ma’lumotiga qaraganda, O‘zbekistonda elektr iste’moli 1990-yildan buyon muntazam pasayib ketyapti.

Shunday qilib, AES — eng maqbul yechim

Mutaxassislarning fikricha, yuqoridagi muammolarni hal qilishning eng maqbul yechimi atom elektr stansiyasi qurishdir.

AES mutlaqo yashil energiya manbayi hisoblanadi. Ularning atmosferaga zarari deyarli yo‘q. Gaz yoki ko‘mirdan farqli o‘laroq, uran elektr tannarxining juda kam qismini — bor-yo‘g‘i 8—10 foizini tashkil etadi. Bu esa elektr energiyasi narxining barqarorligini ta’minlaydi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.