Vazirlar Mahkamasining 13-sentyabrdagi qarori bilan 2024-yilga mo‘ljallangan paxta xomashyosi ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari tasdiqlandi, ular tovar birjasida paxta xomashyosining boshlang‘ich fyuchers narxini bir tonna uchun 7,8 million so‘m miqdorida belgilashni nazarda tutadi.
Fermerlar va klasterlar paxtani jahon bozoridagi kotirovkalarga bog‘liq bo‘lgan ushbu narxdan pastroq sota olmaydi. Bundan tashqari, barcha birja shartnomalarida bir tonna uchun minimal narx 6,8 million so‘mni tashkil etadi. Birjada sotilgan paxtaning har bir tonnasi uchun elektron hisobvaraq-fakturalar asosida 1 million so‘m miqdorida subsidiya to‘lanadi.
Biroq mustaqil iqtisodchi Yuliy Yusupovning ta’kidlashicha, amaldorlar bu narxni bozor tendensiyasi o‘sishga ega bo‘lgan yil boshidagi mavsumiy yuqori ko‘rsatkichlarga asoslanib belgilagan. Kuzga kelib, Nyu York fond birjasida narxlar pasayib, qayta hisob-kitob usullariga ko‘ra, paxtaning 1 kilogrammi 6 000 so‘mga yaqinlashdi. Qo‘shni Qozog‘istonda paxtani undan ham arzonroq sotib olish mumkin, dedi u.
“To‘qimachilik korxonalari og‘ir ahvolda. Ular uchun jahon bozoridan paxta sotib olish foydaliroq bo‘lib turibdi. Aks holda ular arzonroq xomashyo sotib oluvchilar bilan raqobatlasha olmaydi”, deb yozadi Yusupov.
Global Textile kompaniyasi rahbari Muzaffar Razzoqovning tushuntirishicha, ishlab chiqarish tannarxi jahon narxlaridan oshib ketgan hozirgi vaziyat bozordagi muvaffaqiyatsizlikdan dalolat beradi. U AQSH kabi mamlakatlarda qo‘llaniladigan qishloq xo‘jaligini barqarorlashtirish jamg‘armalari kabi xalqaro amaliyotni o‘rganishni taklif qildi, bunda hukumat paxta fermerlari uchun qat’iy ishtirok etish talablari bilan narxlardagi farqlarni maxsus dasturlar orqali qoplaydi.
“Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va bozorni tartibga solish ham og‘riqli, ham murakkab jarayon. Biz ham, hukumat ham bu o‘tishni qanday qilib to‘g‘ri amalga oshirishni aniq bilmaymiz. Baʼzilar bozorni tartibga solishga zudlik bilan o‘tish tarafdori, ammo bu xaosga olib keladi, hukumat bunga yo‘l qo‘ymaydi. Boshqa tomondan, biz allaqachon qattiq ma’muriy nazoratni boshdan kechirdik, bu ma’lum muammolarni yuzaga keltirdi. Biz hammamiz bozor iqtisodiyotiga o‘tish zarurligini tushunib turibmiz, ammo bunga qanday erishish mumkinligini hech kim bilmaydi”, dedi u ham fermerlar, ham to‘qimachilik korxonalari manfaatlarini inobatga olgan holda mutanosib yondashuv tarafdori ekanini bayon qilar ekan.
Joriy yilning boshida narxlarni belgilashning maqbul yechimini topishga urinish bo‘lgan, ammo u oxir-oqibat minimal narx g‘oyasiga olib keldi. Muzaffar Razzoqov qat’iy minimal narx belgilashga qarshi chiqdi va buning o‘rniga narx oralig‘ini tavsiya etish yoki “narx yo‘lagi” tashkil etishni taklif qildi.
Minimal narxni aniqlash uchun oxirgi olti yil va oxirgi 12 oydagi eski paxta narxlaridan foydalanilgan, biroq Muzaffar Razzoqov narx dinamikasini kuzatish uchun fyuchers indekslaridan foydalanishni taklif qildi. Ammo bu taklif qo‘llab-quvvatlanmadi va minimal narx mahalliy maksimal darajada belgilandi.
Biz to‘qimachilik ishlab chiqaruvchilari sifatida: Tasavvur qiling, men paxta sotib olaman, lekin uni sota olmayman, chunki bankrot bo‘laman, deb aytsak, ‘Bu bizning tashvishimiz emas, siz shartnomani imzolagansiz’, deb javob berishadi.
Bu bozor haqiqati ma’muriy nazorat bilan to‘qnash keladigan boshi berk ko‘chaga olib keladi. Biz bolg‘a va sandon o‘rtasida qolib ketdik”, dedi u.
Muzaffar Razzoqov nima uchun minimal narxga qarshi ekanligini ham tushuntirdi. Ba’zilar, bu bozor ishtirokchilariga soliq va to‘lovlarni kamaytirish uchun shartnoma qiymatlarini kam hisobot berishdan saqlaydi, deb ta’kidlasa-da, u bu asosiy “kasallik”ni emas, balki faqat “alomatlari”ni davolaydi, deb hisoblaydi. Muzaffar Razzoqovning ta’kidlashicha, to‘qimachilik sanoatida katta pul oqimining yo‘qligi “soya”dagi bozor operatsiyalariga to‘sqinlik qilmoqda.
“Men qat’iy belgilangan minimal narxga qarshiman. Balki narx koridori ishlashi mumkin, ammo biz faqat shunday qilish kerak degan qat’iy qoidani o‘rnata olmaymiz. Bu spekulyatsiya va provokatsiyalarga olib keladi”, deya qo‘shimcha qildi Muzaffar Razzoqov.
Shuningdek, u O‘zbekistonda paxta yetishtirish tannarxining salmoqli qismini qo‘l mehnati tashkil etishi, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash katta sarmoyalarni talab qilishini ta’kidladi. To‘qimachilik klasterlaridan farqli o‘laroq, fermerlar kombayn sotib olishga qurbi yetmaydi, bu esa ularning ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi. U mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishga e’tibor qaratishga chaqirdi.
Muzaffar Razzoqov klasterlar fermerlarni paxta kontrakti narxini pasaytirishga majbur qilishlari haqidagi da’volarni rad etdi. Dekabr oyida fermerlarga o‘z hududi ichida paxtani qaysi klasterga sotishni tanlash imkoniyati berildi. Muzaffar Razzoqovning taʼkidlashicha, to‘qimachilik korxonalarida paxtakorlarga bosim o‘tkazish uchun maʼmuriy resurslar yo‘q.
“Narxlar tabiiy ravishda belgilanishi kerak. Paxtaning navlari va turlari ko‘p, sifati va hosildorligi keng. Ularning barchasini bitta narx ostida yig‘ib bo‘lmaydi. Masalan, Qashqadaryo va Buxoro paxtasida Farg‘ona vodiysi paxtasi bilan solishtirganda tola hosili yuqori. Tabiiyki, Farg‘ona paxtasining tannarxi pastroq bo‘ladi. Bozor bu kabi nyuanslarni inobatga olishi kerak”, dedi u.
Muzaffar Razzoqov, shuningdek, to‘qimachilik sanoatining “o‘sib borayotgan dardlarini” yengish zarurligini ta’kidladi. So‘nggi besh yil ichida O‘zbekiston to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga erishdi — bu taraqqiyot ba’zi mamlakatlarda 30 yil davom etdi. Biroq u hali ham muammolar borligini tan oldi.
COVID-19 dan keyin O‘zbekiston o‘zining birinchi “haqiqiy inqirozi”ga duch keldi, o‘shanda to‘qimachilik mahsulotlariga bo‘lgan talab pandemiya davrida to‘plangan yuqori zaxiralar tufayli muzlab qolgan. Muzaffar Razzoqovning fikricha, inqirozdan faqat eng raqobatbardosh, xarajatlarni optimallashtirishga qaratilgan kompaniyalargina omon qoladi.
“Raqobatchilarimiz O‘zbekiston ichida emas. Buni ko‘plab siyosatchilar yaxshi tushunmaydi. Biz bir-birimiz bilan raqobatlashmayapmiz, biz jahon bozorida raqobatlashyapmiz, chunki biz O‘zbekistonda emas, o‘sha yerda sotamiz. Bizning eng ashaddiy raqobatchilarimiz Hindiston, Xitoy, Turkiya, Bangladesh va Vyetnam. To‘qimachilik bozoridagi ushbu besh yoki oltita global o‘yinchilar bilan sifat, xarajat, logistika va sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish bo‘yicha raqobatbardosh bo‘lishimiz kerak”, dedi u.
Bozor munosabatlariga o‘tishni esa Muzaffar Razzoqov muqarrar deb hisoblaydi. Biroq uning ta’kidlashicha, asosiy savol bozor tartibga solinmagan bo‘ladimi yoki davlat siyosati bilan boshqariladimi?
“Men tabiiy bozor munosabatlariga o‘tishimiz kerak, deb hisoblayman. Men uchun bozor iqtisodiyoti eng tabiiy yo‘ldir”, deya ta’kidladi u.
Muzaffar Razzoqovning qo‘shimcha qilishicha, muvaffaqiyatli bozor integratsiyasining asosiy jarayoni O‘zbekistonning jahon iqtisodiy tizimiga chuqurroq integratsiyalashuvidir. Mamlakat jahon bozorlari bilan qanchalik ko‘p bog‘lansa, iqtisodiyoti shunchalik bozorga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish, deya xulosa qildi u, barcha ishtirokchilar qo‘llab-quvvatlashi kerak bo‘lgan “milliy islohot”dir.
Izoh (0)