Вазирлар Маҳкамасининг 13 сентябрдаги қарори билан 2024 йилга мўлжалланган пахта хом ашёси ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тасдиқланди, улар товар биржасида пахта хом ашёсининг бошланғич фьючерс нархини бир тонна учун 7,8 миллион сўм миқдорида белгилашни назарда тутади.
Фермерлар ва кластерлар пахтани жаҳон бозоридаги котировкаларга боғлиқ бўлган ушбу нархдан пастроқ сота олмайди. Бундан ташқари, барча биржа шартномаларида бир тонна учун минимал нарх 6,8 миллион сўмни ташкил этади. Биржада сотилган пахтанинг ҳар бир тоннаси учун электрон ҳисобварақ-фактуралар асосида 1 миллион сўм миқдорида субсидия тўланади.
Бироқ мустақил иқтисодчи Юлий Юсуповнинг таъкидлашича, амалдорлар бу нархни бозор тенденцияси ўсишга эга бўлган йил бошидаги мавсумий юқори кўрсаткичларга асосланиб белгилаган. Кузга келиб, Нью Йорк фонд биржасида нархлар пасайиб, қайта ҳисоб-китоб усулларига кўра, пахтанинг 1 килограмми 6 000 сўмга яқинлашди. Қўшни Қозоғистонда пахтани ундан ҳам арзонроқ сотиб олиш мумкин, деди у.
“Тўқимачилик корхоналари оғир аҳволда. Улар учун жаҳон бозоридан пахта сотиб олиш фойдалироқ бўлиб турибди. Акс ҳолда улар арзонроқ хом ашё сотиб олувчилар билан рақобатлаша олмайди”, деб ёзади Юсупов.
Global Textile компанияси раҳбари Музаффар Раззоқовнинг тушунтиришича, ишлаб чиқариш таннархи жаҳон нархларидан ошиб кетган ҳозирги вазият бозордаги муваффақиятсизликдан далолат беради. У АҚШ каби мамлакатларда қўлланиладиган қишлоқ хўжалигини барқарорлаштириш жамғармалари каби халқаро амалиётни ўрганишни таклиф қилди, бунда ҳукумат пахта фермерлари учун қатъий иштирок этиш талаблари билан нархлардаги фарқларни махсус дастурлар орқали қоплайди.
“Бозор иқтисодиётига ўтиш ва бозорни тартибга солиш ҳам оғриқли, ҳам мураккаб жараён. Биз ҳам, ҳукумат ҳам бу ўтишни қандай қилиб тўғри амалга оширишни аниқ билмаймиз. Баъзилар бозорни тартибга солишга зудлик билан ўтиш тарафдори, аммо бу хаосга олиб келади, ҳукумат бунга йўл қўймайди. Бошқа томондан, биз аллақачон қаттиқ маъмурий назоратни бошдан кечирдик, бу маълум муаммоларни юзага келтирди. Биз ҳаммамиз бозор иқтисодиётига ўтиш зарурлигини тушуниб турибмиз, аммо бунга қандай эришиш мумкинлигини ҳеч ким билмайди”, деди у ҳам фермерлар, ҳам тўқимачилик корхоналари манфаатларини инобатга олган ҳолда мутаносиб ёндашув тарафдори эканини баён қилар экан.
Жорий йилнинг бошида нархларни белгилашнинг мақбул ечимини топишга уриниш бўлган, аммо у охир-оқибат минимал нарх ғоясига олиб келди. Музаффар Раззоқов қатъий минимал нарх белгилашга қарши чиқди ва бунинг ўрнига нарх оралиғини тавсия этиш ёки “нарх йўлаги” ташкил этишни таклиф қилди.
Минимал нархни аниқлаш учун охирги олти йил ва охирги 12 ойдаги эски пахта нархларидан фойдаланилган, бироқ Музаффар Раззоқов нарх динамикасини кузатиш учун фьючерс индексларидан фойдаланишни таклиф қилди. Аммо бу таклиф қўллаб-қувватланмади ва минимал нарх маҳаллий максимал даражада белгиланди.
Биз тўқимачилик ишлаб чиқарувчилари сифатида: Тасаввур қилинг, мен пахта сотиб оламан, лекин уни сота олмайман, чунки банкрот бўламан, деб айтсак, ‘Бу бизнинг ташвишимиз эмас, сиз шартномани имзолагансиз’, деб жавоб беришади.
Бу бозор ҳақиқати маъмурий назорат билан тўқнаш келадиган боши берк кўчага олиб келади. Биз болға ва сандон ўртасида қолиб кетдик”, деди у.
Музаффар Раззоқов нима учун минимал нархга қарши эканлигини ҳам тушунтирди. Баъзилар, бу бозор иштирокчиларига солиқ ва тўловларни камайтириш учун шартнома қийматларини кам ҳисобот беришдан сақлайди, деб таъкидласа-да, у бу асосий “касаллик”ни эмас, балки фақат “аломатлари”ни даволайди, деб ҳисоблайди. Музаффар Раззоқовнинг таъкидлашича, тўқимачилик саноатида катта пул оқимининг йўқлиги “соя”даги бозор операцияларига тўсқинлик қилмоқда.
“Мен қатъий белгиланган минимал нархга қаршиман. Балки нарх коридори ишлаши мумкин, аммо биз фақат шундай қилиш керак деган қатъий қоидани ўрната олмаймиз. Бу спекуляция ва провокацияларга олиб келади”, дея қўшимча қилди Музаффар Раззоқов.
Шунингдек, у Ўзбекистонда пахта етиштириш таннархининг салмоқли қисмини қўл меҳнати ташкил этиши, қишлоқ хўжалигини механизациялаш катта сармояларни талаб қилишини таъкидлади. Тўқимачилик кластерларидан фарқли ўлароқ, фермерлар комбайн сотиб олишга қурби етмайди, бу эса уларнинг ишлаб чиқариш харажатларини оширади. У маҳаллий маҳсулотлар ишлаб чиқариш таннархини камайтиришга эътибор қаратишга чақирди.
Музаффар Раззоқов кластерлар фермерларни пахта контракти нархини пасайтиришга мажбур қилишлари ҳақидаги даъволарни рад этди. Декабрь ойида фермерларга ўз ҳудуди ичида пахтани қайси кластерга сотишни танлаш имконияти берилди. Музаффар Раззоқовнинг таъкидлашича, тўқимачилик корхоналарида пахтакорларга босим ўтказиш учун маъмурий ресурслар йўқ.
“Нархлар табиий равишда белгиланиши керак. Пахтанинг навлари ва турлари кўп, сифати ва ҳосилдорлиги кенг. Уларнинг барчасини битта нарх остида йиғиб бўлмайди. Масалан, Қашқадарё ва Бухоро пахтасида Фарғона водийси пахтаси билан солиштирганда тола ҳосили юқори. Табиийки, Фарғона пахтасининг таннархи пастроқ бўлади. Бозор бу каби нюансларни инобатга олиши керак”, деди у.
Музаффар Раззоқов, шунингдек, тўқимачилик саноатининг “ўсиб бораётган дардларини” енгиш зарурлигини таъкидлади. Сўнгги беш йил ичида Ўзбекистон тўқимачилик саноатини ривожлантириш бўйича сезиларли ютуқларга эришди — бу тараққиёт баъзи мамлакатларда 30 йил давом этди. Бироқ у ҳали ҳам муаммолар борлигини тан олди.
COVID-19 дан кейин Ўзбекистон ўзининг биринчи “ҳақиқий инқирози”га дуч келди, ўшанда тўқимачилик маҳсулотларига бўлган талаб пандемия даврида тўпланган юқори захиралар туфайли музлаб қолган. Музаффар Раззоқовнинг фикрича, инқироздан фақат энг рақобатбардош, харажатларни оптималлаштиришга қаратилган компанияларгина омон қолади.
“Рақобатчиларимиз Ўзбекистон ичида эмас. Буни кўплаб сиёсатчилар яхши тушунмайди. Биз бир-биримиз билан рақобатлашмаяпмиз, биз жаҳон бозорида рақобатлашяпмиз, чунки биз Ўзбекистонда эмас, ўша ерда сотамиз. Бизнинг энг ашаддий рақобатчиларимиз Ҳиндистон, Хитой, Туркия, Бангладеш ва Вьетнам. Тўқимачилик бозоридаги ушбу беш ёки олтита глобал ўйинчилар билан сифат, харажат, логистика ва сотишдан кейинги хизмат кўрсатиш бўйича рақобатбардош бўлишимиз керак”, деди у.
Бозор муносабатларига ўтишни эса Музаффар Раззоқов муқаррар деб ҳисоблайди. Бироқ унинг таъкидлашича, асосий савол бозор тартибга солинмаган бўладими ёки давлат сиёсати билан бошқариладими?
“Мен табиий бозор муносабатларига ўтишимиз керак, деб ҳисоблайман. Мен учун бозор иқтисодиёти энг табиий йўлдир”, дея таъкидлади у.
Музаффар Раззоқовнинг қўшимча қилишича, муваффақиятли бозор интеграциясининг асосий жараёни Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодий тизимига чуқурроқ интеграциялашувидир. Мамлакат жаҳон бозорлари билан қанчалик кўп боғланса, иқтисодиёти шунчалик бозорга йўналтирилган бўлади. Бозор иқтисодиётига ўтиш, дея хулоса қилди у, барча иштирокчилар қўллаб-қувватлаши керак бўлган “миллий ислоҳот”дир.
Изоҳ (0)