Joriy yil 25-iyul kuni O‘zbekiston Markaziy banki asosiy stavkani 0,5 foizga pasaytirib, yetti yil ichida ilk bor 13,5 foiz etib belgiladi. Xo‘sh, bu nimani anglatadi? Asosiy stavka aholi va iqtisodiyotga qanday taʼsir qiladi?
Asosiy stavka haqida
Markaziy bank 2019-yilda pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimiga o‘tgan. Rejimning bosh instrumenti asosiy stavka hisoblanadi. Asosiy stavka banklar, omonatlar, kreditlar va boshqa qator tarmoqlarga bevosita taʼsir qiladi. U talab va taklifni, aholi hamda biznes qarorlarini o‘zgartiradi. Bularning barchasi narxlarda aks etadi.
Pul–kredit siyosati iqtisodiyotda narxlar barqarorligini taʼminlashga asoslanadi. Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichi (target) belgilanadi. Markaziy bankning barcha choralari ushbu targetga erishishga qaratiladi.
Markaziy bank departament direktori Eldor Zokirov “Daryo” muxbiri bilan suhbatda asosiy stavka qanday ishlashi haqida maʼlumot berdi.
“Markaziy bank asosiy stavka, yaʼni foiz stavkasi bo‘yicha qaror qabul qigach, uni iqtisodiyotga taʼsir qila boshlaydi. Belgilangan foiz stavkasi atrofida tijorat banklari bilan pul berish va olish operatsiyalari amalga oshiriladi. Mazkur stavkada Markaziy bankka pul joylashtirib, olish imkoni bo‘lgach, qaror banklarga taʼsir qiladi. Tijorat banklari asosiy stavkani “his qila boshlaydi”, keyin jarayon pul bozoriga o‘tadi. Pul bozorida banklar bir–biri bilan o‘sha stavka atrofida operatsiyalarni amalga oshiradi.
Markaziy bank foiz koridori va asosiy stavka instrumentlari orqali pul bozoridagi stavkani boshqaradi. Asosiy stavka oshsa, pul bozoridagi stavkalar ham oshadi, pasaysa, pasayadi. Bu asosiy stavka bo‘yicha qarorni pul bozoriga o‘tishining birinchi bosqichidir. Keyingi bosqichda u tijorat banklarining depozitlariga taʼsir qila boshlaydi”,—dedi mutaxassis.
Eldor Zokirovning aytishicha, asosiy stavka pul bozoriga taʼsir qilgach, pul bozori depozitlar stavkasiga, depozitlar narxi kreditlarga taʼsir o‘tkazadi. Depozitlar va foiz stavkalari shakllanishi aholi hamda tadbirkorlik subektlarining iqtisodiy qarorlariga taʼsir qiladi.
“Depozitlar stavkasi oshadigan bo‘lsa, aholi ko‘proq jamg‘aradi, stavka pasaysa, ko‘proq isteʼmol qilib, kamroq jamg‘aradi. Stavkaning yuqoriligi odamlarning pul jamg‘arishini qo‘llab–quvvatlasa, pasayishi isteʼmolini qo‘llaydigan instrument bo‘lib xizmat qiladi”,—dedi Eldor Zokirov.
Asosiy stavka pasayishi qayerda aks etadi?
O‘zbekistonda belgilangan 13,5 foizlik asosiy stavka aholi va iqtisodiyotga qanday taʼsir qiladi? 25-iyul kuni jurnalistlar bilan muloqotda Markaziy bank raisi Mamarizo Nurmurodov ushbu masalada tushuntirish berdi.
“Asosiy stavkaning 0,5 foizga pasayishi eng avvalo asosiy stavka bilan bog‘liq bo‘lgan — o‘zgaruvchan foizlarda ajratilgan kreditlarga taʼsir qiladi. Yaʼni bevosita taʼlim va imtiyozli ipoteka kreditlarida, asosiy stavkaga bog‘lab ajratilgan oilaviy tadbirkorlik kreditlarida o‘z aksini topadi.
Ikkinchi juda tezda taʼsirini ko‘radigan jarayonimiz bu Markaziy bank bilan bo‘ladigan pul bozoridagi operatsiyalar bilan bog‘liq. Asosiy stavka o‘zgarishining pul bozoriga taʼsiri ikki chorakdan olti chorakkacha cho‘zilishi mumkin. Yaʼni shu davr ichida bu instrument bozor foiz stavkalarida belgilangan kreditlarga taʼsir o‘tkazadi. Ikki yoki to‘rt chorakdan keyin kreditlar 0,5 foizga ham, 1 foizga ham pasayishi mumkin. Hozir buni aniq aytish imkonsiz”,—dedi Markaziy bank rahbari.
Mamarizo Nurmurodovning qo‘shimcha qilishicha, kredit foizlarini to‘liq asosiy stavkaga bog‘lab xulosa qilish bir muncha noto‘g‘ri. Chunki kredit ajratishda xatarlar mukofoti inobatga olinadi. Har bir qarz oluvchi bilan bank o‘rtasidagi munosabatlar qarz oluvchining layoqatlilik darajasidan kelib chiqib belgilanadi.
Asosiy stavka inflyatsiyaga qanday taʼsir qiladi?
Eldor Zokirovning aytishicha, asosiy stavka pasayishi inflyatsiyani oshiruvchi omil emas.
“Biz shu paytgacha asosiy stavkani yuqori foizda saqlab keldik. Inflyatsiya 2022-yil oxirida 12,3 foiz edi, 2023-yil yakunida 8,8 foiz bo‘ldi. Yaʼni 3,5 foiz bandga pasaydi. Shunda ham asosiy stavkani pasaytirishga shoshmadik va 14 foiz darajasida saqlab keldik. Chunki energiya narxlarini erkinlashtirish bilar bog‘liq kutilmalar bor edi.
Bizda energiya tariflari o‘zgarishi inflyatsiyaga, inflyatsion kutilmalarga qay darajada taʼsir qilishi, narx o‘zgarishining ikkilamchi taʼsiri qanday bo‘lishi to‘g‘risida aniq hisob–kitoblar bo‘lmagan. Kutilmalar turli yo‘nalishda ekani uchun asosiy stavkani pasaytirmagandik.
Energiya tariflari o‘zgargach ko‘rdikki, inflyatsiyaga uning taʼsiri biz qatʼiy pul–kredit sharoitini saqlab qolganimiz uchun pastroq bo‘ldi. Shundan kelib chiqib, yuqori qo‘yilgan marjani maʼlum darajada yumshatdik va asosiy stavkani 0,5 foiz bandga pasaytirib, 13,5 foiz etib belgiladik”,—dedi mutaxassis.
Eldor Zokirovning taʼkidlashicha, asosiy stavka pasaytirilgani pul–kredit sharoitlari qatʼiyligiga sezilarli taʼsir qilmaydi.
“Pul–kredit sharoitlari hozirgiga nisbatan qatʼiy sharoitda saqlanib qoladi. Va bu inflyatsiyani yanada pasaytirishga xizmat qiladi. Biz inflyatsiyani yil yakuniga qadar 9 foizgacha, 2025-yil oxirida 5 foizlik targetgacha yaqinlashtirishga harakat qilamiz”,—dedi Markaziy bank departament direktori.
Malumot uchun, 2024-yil iyun oyida respublikada umumiy inflyatsiya yillik 10,6 foiz darajasida shakllandi.
Izoh (0)