Асосий ставка пасайгани халқ ва иқтисодга қандай таъсир қилади?

Жорий йил 25 июль куни Ўзбекистон Марказий банки асосий ставкани 0,5 фоизга пасайтириб, етти йил ичида илк бор 13,5 фоиз этиб белгилади. Хўш, бу нимани англатади? Асосий ставка аҳоли ва иқтисодиётга қандай таъсир қилади?

Асосий ставка ҳақида

Марказий банк 2019 йилда пул-кредит сиёсатининг инфляцион таргетлаш режимига ўтган. Режимнинг бош инструменти асосий ставка ҳисобланади. Асосий ставка банклар, омонатлар, кредитлар ва бошқа қатор тармоқларга бевосита таъсир қилади. У талаб ва таклифни, аҳоли ҳамда бизнес қарорларини ўзгартиради. Буларнинг барчаси нархларда акс этади.  

Пул–кредит сиёсати иқтисодиётда нархлар барқарорлигини таъминлашга асосланади. Инфляцион таргетлаш режимида инфляциянинг мақсадли кўрсаткичи (таргет) белгиланади. Марказий банкнинг барча чоралари ушбу таргетга эришишга қаратилади.

Марказий банк департамент директори Элдор Зокиров “Дарё” мухбири билан суҳбатда асосий ставка қандай ишлаши ҳақида маълумот берди.

“Марказий банк асосий ставка, яъни фоиз ставкаси бўйича қарор қабул қигач, уни иқтисодиётга таъсир қила бошлайди. Белгиланган фоиз ставкаси атрофида тижорат банклари билан пул бериш ва олиш операциялари амалга оширилади. Мазкур ставкада Марказий банкка пул жойлаштириб, олиш имкони бўлгач, қарор банкларга таъсир қилади. Тижорат банклари асосий ставкани “ҳис қила бошлайди”, кейин жараён пул бозорига ўтади. Пул бозорида банклар бир–бири билан ўша ставка атрофида операцияларни амалга оширади.

Марказий банк фоиз коридори ва асосий ставка инструментлари орқали пул бозоридаги ставкани бошқаради. Асосий ставка ошса, пул бозоридаги ставкалар ҳам ошади, пасайса, пасаяди. Бу асосий ставка бўйича қарорни пул бозорига ўтишининг биринчи босқичидир. Кейинги босқичда у тижорат банкларининг депозитларига таъсир қила бошлайди”,—деди мутахассис.

Элдор Зокировнинг айтишича, асосий ставка пул бозорига таъсир қилгач, пул бозори депозитлар ставкасига, депозитлар нархи кредитларга таъсир ўтказади. Депозитлар ва фоиз ставкалари шаклланиши аҳоли ҳамда тадбиркорлик субектларининг иқтисодий қарорларига таъсир қилади.

“Депозитлар ставкаси ошадиган бўлса, аҳоли кўпроқ жамғаради, ставка пасайса, кўпроқ истеъмол қилиб, камроқ жамғаради. Ставканинг юқорилиги одамларнинг пул жамғаришини қўллаб–қувватласа, пасайиши истеъмолини қўллайдиган инструмент бўлиб хизмат қилади”,—деди Элдор Зокиров.

Асосий ставка пасайиши қаерда акс этади?

Ўзбекистонда белгиланган 13,5 фоизлик асосий ставка аҳоли ва иқтисодиётга қандай таъсир қилади? 25 июль куни журналистлар билан мулоқотда Марказий банк раиси Мамаризо Нурмуродов ушбу масалада тушунтириш берди.

“Асосий ставканинг 0,5 фоизга пасайиши энг аввало асосий ставка билан боғлиқ бўлган — ўзгарувчан фоизларда ажратилган кредитларга таъсир қилади. Яъни бевосита таълим ва имтиёзли ипотека кредитларида, асосий ставкага боғлаб ажратилган оилавий тадбиркорлик кредитларида ўз аксини топади.

Иккинчи жуда тезда таъсирини кўрадиган жараёнимиз бу Марказий банк билан бўладиган пул бозоридаги операциялар билан боғлиқ. Асосий ставка ўзгаришининг пул бозорига таъсири икки чоракдан олти чораккача чўзилиши мумкин. Яъни шу давр ичида бу инструмент бозор фоиз ставкаларида белгиланган кредитларга таъсир ўтказади. Икки ёки тўрт чоракдан кейин кредитлар 0,5 фоизга ҳам, 1 фоизга ҳам пасайиши мумкин. Ҳозир буни аниқ айтиш имконсиз”,—деди Марказий банк раҳбари.

Мамаризо Нурмуродовнинг қўшимча қилишича, кредит фоизларини тўлиқ асосий ставкага боғлаб хулоса қилиш бир мунча нотўғри. Чунки кредит ажратишда хатарлар мукофоти инобатга олинади. Ҳар бир қарз олувчи билан банк ўртасидаги муносабатлар қарз олувчининг лаёқатлилик даражасидан келиб чиқиб белгиланади.

Асосий ставка инфляцияга қандай таъсир қилади?

Элдор Зокировнинг айтишича, асосий ставка пасайиши инфляцияни оширувчи омил эмас.

“Биз шу пайтгача асосий ставкани юқори фоизда сақлаб келдик. Инфляция 2022 йил охирида 12,3 фоиз эди, 2023 йил якунида 8,8 фоиз бўлди. Яъни 3,5 фоиз бандга пасайди. Шунда ҳам асосий ставкани пасайтиришга шошмадик ва 14 фоиз даражасида сақлаб келдик. Чунки энергия нархларини эркинлаштириш билар боғлиқ кутилмалар бор эди.

Бизда энергия тарифлари ўзгариши инфляцияга, инфляцион кутилмаларга қай даражада таъсир қилиши, нарх ўзгаришининг иккиламчи таъсири қандай бўлиши тўғрисида аниқ ҳисоб–китоблар бўлмаган. Кутилмалар турли йўналишда экани учун асосий ставкани пасайтирмагандик.

Энергия тарифлари ўзгаргач кўрдикки, инфляцияга унинг таъсири биз қатъий пул–кредит шароитини сақлаб қолганимиз учун пастроқ бўлди. Шундан келиб чиқиб, юқори қўйилган маржани маълум даражада юмшатдик ва асосий ставкани 0,5 фоиз бандга пасайтириб, 13,5 фоиз этиб белгиладик”,—деди мутахассис.

Элдор Зокировнинг таъкидлашича, асосий ставка пасайтирилгани пул–кредит шароитлари қатъийлигига сезиларли таъсир қилмайди.

“Пул–кредит шароитлари ҳозиргига нисбатан қатъий шароитда сақланиб қолади. Ва бу инфляцияни янада пасайтиришга хизмат қилади. Биз инфляцияни йил якунига қадар 9 фоизгача, 2025 йил охирида 5 фоизлик таргетгача яқинлаштиришга ҳаракат қиламиз”,—деди Марказий банк департамент директори.

Малумот учун, 2024 йил июнь ойида республикада умумий инфляция йиллик 10,6 фоиз даражасида шаклланди.