Mariya Montessori insonparvarlik, shaxsga bo‘lgan hurmat va tarbiya erkinligi g‘oyalariga asoslangan o‘ziga xos pedagogik tizimni yaratdi. Italiyalik shifokor, pedagog, olima bo‘lgan ushbu ayol YUNESKO qarori bilan XX asrda pedagogik fikrlash uslubini aniqlashga hissa qo‘shgan insonlar ro‘yxatiga kiritilgan.
.jpg)
Mariya Montessori 1870-yil 31-avgust kuni Italiyadagi Chiaravalle nomli kichik shaharchada dunyoga keladi — u Alessandro va Reynilde Montessorilar oilasining yagona farzandi edi. Otasi yuqori martabali davlat amaldori bo‘lsa, onasi ajdodlaridan ko‘plab olimlar yetishib chiqqan Stopanilardan edi. Mariyaning bolaligi qanday kechgani haqida ma’lumotlar kam. Bir narsa aniqki, uning ota-onasi qattiq tartib-qoidali katoliklar Italiyasida ayollarga bo‘lgan munosabat o‘zgacha ekanini bilsa-da, qizi o‘zining bor imkoniyatlarini namoyon etishi uchun qo‘ldan kelgan barcha ishni amalga oshiradi.
Boshlang‘ich maktabdayoq Mariya Montessori o‘qishda hech qanday qiyinchilikka uchramaydi, matematika uning sevimli fani edi. Uning sinfdoshlari eslashicha, Mariya hatto teatrga ham darsliklarni o‘zi bilan olib borib, u yerda turli masalalarni yangicha nostandart usullarda yechgan. 12 yoshida qiz gimnaziyada o‘qishga qiziqib qoladi, ammo ayollarning u yerda ta’lim olishi taqiqlangan edi, shunday bo‘lsa-da, Mariya o‘jarlik bilan barcha to‘siqlarni yengib o‘tadi va u o‘smirlar uchun mo‘ljallangan texnika maktabiga o‘qishga qabul qilinadi. Aynan shu yerda u o‘quvchilarning shaxsiyatini sindirishga bo‘lgan urinishlarga qarshi turish haqida o‘ylay boshlaydi. Tabiiy fanlar bo‘yicha o‘qib kelgan qiz va nihoyat o‘z yo‘nalishini tanlaydi — u bolalar shifokori bo‘lishga qaror qiladi. Biroq o‘sha vaqtdagi Italiyada bu imkonsiz edi, tibbiyot faqat erkaklar uchun mo‘ljallangandi.
Shunday bo‘lsa-da, u universitetga bir shart bilan o‘qishga kiradi — unga otasi hamrohligisiz ma’ruzalarga kirish taqiqlanar va barcha erkaklar o‘z o‘rnini egallab olmaguncha auditoriyaga kirishi mumkin emasdi. Qiz bolaning o‘zlari bilan o‘qiyotganidan g‘azablangan kursdoshlari Mariya bilan gaplashmas, uning o‘tirishiga joy qoldirmas, ba’zida “bexosdan” stulini turtib yuborishar edi. Universitetda o‘qish qiz uchun oson kechmaydi. Ayollarning kirishi taqiqlangan anatomik teatr darsi oxirgi tomchi bo‘ladi. Qiz dars yakunlangandan keyin kechasi, yolg‘iz o‘zi morgda mustaqil shug‘ullanishga majbur bo‘ladi. Aslida Mariya bu darsni umuman yaxshi ko‘rmasdi, u hatto tibbiyotni tark etish haqida ham o‘ylay boshlaydi. Ammo oldiga qo‘ygan maqsadidan og‘ishmagan Mariya o‘qishni baribir tugatadi. Uning diplomiga hatto o‘zgartirish ham kiritiladi, chunki hech kim ayol kishi bu yo‘nalishda o‘qishini taxmin ham qilmagan edi.
“Qanchalik baland hushtak chalsangiz, shunchalik yuqoriga ko‘tarilaman”
Mariya Montessorining mehnatlari o‘z mevasini beradi — u Italiyadagi birinchi ayol-shikoforga aylanadi. 1896-yilda Mariya universitet klinikasida ish boshlaydi. Bu yerda u imkoniyati cheklangan bolalar bilan birinchi uchrashuvini o‘tkazadi. Hech kim ushbu bolalarning rivojlanishi ustida ishlamas, ular o‘z holiga tashlab qo‘yilgan edi — ovqatlanganidan keyin bemor bolalar polda sudralar, urvoqlarni terib yer, sharlarni yopishtirib o‘tirardi. Klinikada ishlaydigan shifokorlar bunday harakatlarni aqliy nosog‘lomlik belgisi deb hisoblardi, faqat Mariya Montessorigina ularning rivojlanishi uchun materiallar kerakligini ko‘radi. Bolalarni kuzatgan Mariya o‘zining pedagogik tizimining asosiy tamoyilini aniqlab oladi — xoh bemor, xoh sog‘lom bo‘lsin, barcha bolalar uchun rivojlanadigan muhit zarur.
Imkoniyati cheklangan bolalarni davolash va o‘qitish muammosiga sho‘ng‘ib ketgan Montessori Eduard Segan va Gaspar Itar kabi fransuz psixiatrlarining mehnatlarini o‘rganib chiqadi. Ayol ularning kitoblarini 600 varaqli daftarga qo‘lda ko‘chirib, tarjima qiladi. “Men mualliflar ruhiyatiga kirib borish uchun sekin va e’tibor bilan o‘qirdim”, deya eslaydi keyinchalik Mariya.
Mariya aynan Segandan alohida uslubda mashg‘ulotlar o‘tilsa, “yuz nafar telbaning yigirma besh nafari normal insonga aylanadi”, qarashini oladi. Montessori aqli zaiflik bu — tibbiy emas, balki ko‘proq pedagogik muammo degan xulosaga keladi. Uni shifoxona va klinikalarda emas, balki bolalar bog‘chasi va maktablarda hal etish kerak. Montessori tarbiyalagan bolalar Rimda munitsipal boshlang‘ich maktab o‘quvchilari bilan birga imtihon topshirib, normal bolalardan ko‘ra yaxshiroq natijani ko‘rsatganidan keyin hukumat aqli zaif bolalar uchun o‘qituvchilarni tayyorlashga ixtisoslashgan Ortofenik institutni yaratadi. 1898-yilda Montessori uning direktoriga aylanib, 1900-yilga qadar boshqaruvni o‘z zimmasiga oladi.
Montessori pedagogika va psixologiyani o‘rganishni boshlaydi. Biroq uni ko‘proq antropologiya, bolaning aqliy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan evolyutsion masalalar, tabiiy omillar qiziqtirardi. 1904-yilda u Rim universitetidagi antropologiya kafedrasi rahbariga aylanadi va pedagogika sohasida turli antopologik tadqiqotlar o‘tkazishga kirishadi. Shu bilan birga, Mariya aqli zaif bolalar uchun mo‘ljallangan tibbiy-pedagogik institutda ham pedagogikani o‘rganishni davom ettiradi. Ayol Seganning didaktik materiallari ustida ko‘plab ishlar qiladi, uni takomillashtiradi va bolalarni o‘qish hamda yozishga o‘rgatadigan o‘z uslubini yaratadi.
Uning maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘qishdan ko‘ra yozishga ustuvorlik berish haqidagi bayonoti haqiqiy inqilobga aylandi. Montessori bolalar salomatligi yo‘nalishida ishlashga kirishib, yana ta’limni davom ettiradi. Endi u sog‘lom bolaning pedagogik rivojlanishini o‘rganishni boshlaydi.
Sevgilisi Juzeppe Montessano bilan u Rimdagi psixiatriya klinikasida birga ishlaydi. Mariya Juzeppe bilan oila qura olmasdi, aks holda karyerasini yakunlashga to‘g‘ri kelardi. Chunki yosh juftlik rasmiy nikohsiz bir-biriga sadoqatli bo‘lish uchun qasam ichgandi. 1898-yilda Mariya Mario ismli o‘g‘lini dunyoga keltiradi, turli gap-so‘zlardan nari bo‘lishi uchun farzandini boshqa oilaga berib yuboradi. Ammo Mariya o‘g‘lini tashlab qo‘ymaydi — dam olish kunlari undan xabar olib turadi, 10 yildan keyin esa farzandini uyiga olib ketadi.
1901-yilda Mariya Montessori Rim universitetining falsafa fakultetiga o‘qishga kiradi. Bundan tashqari, u eksperimental psixologiya va pedagogik antropologiya bilan shug‘ullanishni davom ettiradi. Antropologiya kafedrasi mudiriga aylanadi, “Psixologik antropologiya” nomli kitob yozadi, “Haqiqiy ta’lim — yordam berish, qoralash emas. Haqiqiy ta’lim bolani charchatmaydi, balki unga energiya beradi” mavzusida ma’ruzalar o‘qiydi.
1907-yil 6-yanvar kuni italiyalik millioner Eduardo Talamo qo‘llab-quvvatlovi ostida Montessori San-Lorensoda birinchi bolalar uyini ochadi. Umrining keyingi 45 yilini ayol shu yerda sog‘lom bolalar tarbiyasi va ta’lim muammolariga qaratilgan izlanishlarini olib boradi.
“Bolalar uyi” Montessori ishlab chiqqan uslubga asosan ish olib boradi. Avvaliga bino turli yoshdagi bolalar uchun qulay tarzda jihozlanadi. Sensorli, matematik va til materiallarining ilk jamlanmalari tayyorlanadi. Montessori bolalar katta qiziqish va e’tiborini chalg‘itmasdan o‘qishini kuzatib borardi.
.jpg)
“Tanlovga tabiat har kimga uning aqliy o‘sishi uchun qo‘llanma sifatida beradigan instinkt sabab bo‘ladi; instinkt tomonidan boshqariladigan faoliyat ko‘proq energiya va maksimal ishtiyoq bilan rivojlanadi, natijada bolalar biror o‘qituvchining tushiga ham kirmagan qiziqish bilan darsga berilib ketadi”, degan edi Montessori.
Bolaning tabiiy rivojlanishi qonunlarini tushungani, ularni hurmat qilgani, materiallarni taqdim etish usuli, guruhlarda turli yoshdagi bolalarning to‘planishi — bularning barchasi o‘z mevasini beradi. Bolalar uyiga butun dunyodan mehmonlar tashrif buyura boshlaydi, Montessori izdoshlari va o‘quvchilari paydo bo‘ladi.
1909-yilda Mariya birinchi xalqaro o‘quv seminarini o‘tkazadi va unda Italiya, Fransiya, Ispaniya, Angliyadan 100 nafarga yaqin o‘qituvchi ishtirok etadi. Montessori “Bolalar uyida yosh bolalarni tarbiyalashda qo‘llanadigan ilmiy pedagogika usuli” nomli kitob chop etadi. Ushbu kitob butun dunyoga mashhurlikka erishib, ko‘plab tillarga tarjima qilinadi. 1913-yili AQSHdagi ma’ruzasi muvaffaqiyatga erishgach, telefon ixtirochisi Aleksandr Bell hamda uning rafiqasi Vashingtonda Montessori ta’lim assotsiatsiyasiga asos soladi — prezident Vudro Vilsonning qizi uning ishonchli vakiliga aylanadi.
Yevropada ham Mariyaning obro‘si oshib boradi. Montessorini Ispaniyaga, keyin esa Angliyaga taklif qilishadi. Aynan shu yerda u 1932-yilda kursga kelgan Gandi bilan tanishadi. Montessorining izdoshlari orasida ko‘plab mashhur psixologlar ham bor edi. Erik Erikson uning shogirdi bo‘lsa, Jan Piaje bilan u do‘st edi. Dunyoga mashhur Zigmund Freyd esa “Montessori bor joyda mening keragim yo‘q”, derdi.
Mariyaning g‘oyalaridan ilhomlangan diktator Mussolini butun Italiya bo‘ylab Montessori bog‘chalarini ochishni buyuradi. Biroq normallashgan bolalar ko‘r-ko‘rona qattiq intizomga asoslangan harbiy ta’limga bo‘ysunmaydi. Bundan norozi bo‘lgan Mussolini barcha bog‘chalarni yopish bo‘yicha topshiriq beradi, Mariyaning o‘zi esa Italiyadan ma’lum muddatga chiqib ketishga majbur bo‘ladi. Amerikadagi do‘stlari uni o‘z yurtiga taklif qiladi, ammo ayol biror mamlakatga bog‘lanib qolishni istamas edi — u o‘zini dunyo odami deya hisoblardi. Montessori avvaliga Ispaniyada, keyin Niderlandiyada yashaydi, Ikkinchi jahon urushi boshlanganida dushman davlat fuqarosi bo‘lgan Mariya Angliyada edi. Natijada u o‘g‘li bilan Hindistonga ko‘chib o‘tib, u yerda 7 yil yashaydi, Madras, Karachi va boshqa shaharlarda ma’ruzalar o‘qiydi.
.jpg)
Urushdan keyin ayol Yevropaga qaytib, Niderlandiyada qo‘nim topadi. “Bola tafakkuri” nomli kitobi pedagogikada yangi yo‘nalishni yaratib beradi. Montessori tinchlik bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod sifatida ko‘rsatiladi. Mariya Montessori 1952-yilda olamdan o‘tadi. U Nordvig shahridagi katoliklar qabristoniga dafn etiladi. Mariyaning qabrtoshiga “Hamma narsani uddalay oladigan aziz farzandlarimdan odamlar o‘rtasida va butun dunyoda tinchlikka erishish uchun men bilan birga ishlashlarini so‘rayman”, yozuvi tushirilgan.
Izoh (0)