Мария Монтессори инсонпарварлик, шахсга бўлган ҳурмат ва тарбия эркинлиги ғояларига асосланган ўзига хос педагогик тизимни яратди. Италиялик шифокор, педагог, олима бўлган ушбу аёл ЮНЕСКО қарори билан ХХ асрда педагогик фикрлаш услубини аниқлашга ҳисса қўшган инсонлар рўйхатига киритилган.
.jpg)
Мария Монтессори 1870 йил 31 август куни Италиядаги Chiaraвалле номли кичик шаҳарчада дунёга келади — у Алессандро ва Рейнилде Монтессорилар оиласининг ягона фарзанди эди. Отаси юқори мартабали давлат амалдори бўлса, онаси аждодларидан кўплаб олимлар етишиб чиққан Стопанилардан эди. Мариянинг болалиги қандай кечгани ҳақида маълумотлар кам. Бир нарса аниқки, унинг ота-онаси қаттиқ тартиб-қоидали католиклар Италиясида аёлларга бўлган муносабат ўзгача эканини билса-да, қизи ўзининг бор имкониятларини намоён этиши учун қўлдан келган барча ишни амалга оширади.
Бошланғич мактабдаёқ Мария Монтессори ўқишда ҳеч қандай қийинчиликка учрамайди, математика унинг севимли фани эди. Унинг синфдошлари эслашича, Мария ҳатто театрга ҳам дарсликларни ўзи билан олиб бориб, у ерда турли масалаларни янгича ностандарт усулларда ечган. 12 ёшида қиз гимназияда ўқишга қизиқиб қолади, аммо аёлларнинг у ерда таълим олиши тақиқланган эди, шундай бўлса-да, Мария ўжарлик билан барча тўсиқларни енгиб ўтади ва у ўсмирлар учун мўлжалланган техника мактабига ўқишга қабул қилинади. Айнан шу ерда у ўқувчиларнинг шахсиятини синдиришга бўлган уринишларга қарши туриш ҳақида ўйлай бошлайди. Табиий фанлар бўйича ўқиб келган қиз ва ниҳоят ўз йўналишини танлайди — у болалар шифокори бўлишга қарор қилади. Бироқ ўша вақтдаги Италияда бу имконсиз эди, тиббиёт фақат эркаклар учун мўлжалланганди.
Шундай бўлса-да, у университетга бир шарт билан ўқишга киради — унга отаси ҳамроҳлигисиз маърузаларга кириш тақиқланар ва барча эркаклар ўз ўрнини эгаллаб олмагунча аудиторияга кириши мумкин эмасди. Қиз боланинг ўзлари билан ўқиётганидан ғазабланган курсдошлари Мария билан гаплашмас, унинг ўтиришига жой қолдирмас, баъзида “бехосдан” стулини туртиб юборишар эди. Университетда ўқиш қиз учун осон кечмайди. Аёлларнинг кириши тақиқланган анатомик театр дарси охирги томчи бўлади. Қиз дарс якунлангандан кейин кечаси, ёлғиз ўзи моргда мустақил шуғулланишга мажбур бўлади. Аслида Мария бу дарсни умуман яхши кўрмасди, у ҳатто тиббиётни тарк этиш ҳақида ҳам ўйлай бошлайди. Аммо олдига қўйган мақсадидан оғишмаган Мария ўқишни барибир тугатади. Унинг дипломига ҳатто ўзгартириш ҳам киритилади, чунки ҳеч ким аёл киши бу йўналишда ўқишини тахмин ҳам қилмаган эди.
“Қанчалик баланд ҳуштак чалсангиз, шунчалик юқорига кўтариламан”
Мария Монтессорининг меҳнатлари ўз мевасини беради — у Италиядаги биринчи аёл-шикофорга айланади. 1896 йилда Мария университет клиникасида иш бошлайди. Бу ерда у имконияти чекланган болалар билан биринчи учрашувини ўтказади. Ҳеч ким ушбу болаларнинг ривожланиши устида ишламас, улар ўз ҳолига ташлаб қўйилган эди — овқатланганидан кейин бемор болалар полда судралар, урвоқларни териб ер, шарларни ёпиштириб ўтирарди. Клиникада ишлайдиган шифокорлар бундай ҳаракатларни ақлий носоғломлик белгиси деб ҳисобларди, фақат Мария Монтессоригина уларнинг ривожланиши учун материаллар кераклигини кўради. Болаларни кузатган Мария ўзининг педагогик тизимининг асосий тамойилини аниқлаб олади — хоҳ бемор, хоҳ соғлом бўлсин, барча болалар учун ривожланадиган муҳит зарур.
Имконияти чекланган болаларни даволаш ва ўқитиш муаммосига шўнғиб кетган Монтессори Эдуард Сеган ва Гаспар Итар каби француз психиатрларининг меҳнатларини ўрганиб чиқади. Аёл уларнинг китобларини 600 варақли дафтарга қўлда кўчириб, таржима қилади. “Мен муаллифлар руҳиятига кириб бориш учун секин ва эътибор билан ўқирдим”, дея эслайди кейинчалик Мария.
Мария айнан Сегандан алоҳида услубда машғулотлар ўтилса, “юз нафар телбанинг йигирма беш нафари нормал инсонга айланади”, қарашини олади. Монтессори ақли заифлик бу — тиббий эмас, балки кўпроқ педагогик муаммо деган хулосага келади. Уни шифохона ва клиникаларда эмас, балки болалар боғчаси ва мактабларда ҳал этиш керак. Монтессори тарбиялаган болалар Римда муниципал бошланғич мактаб ўқувчилари билан бирга имтиҳон топшириб, нормал болалардан кўра яхшироқ натижани кўрсатганидан кейин ҳукумат ақли заиф болалар учун ўқитувчиларни тайёрлашга ихтисослашган Ортофеник институтни яратади. 1898 йилда Монтессори унинг директорига айланиб, 1900 йилга қадар бошқарувни ўз зиммасига олади.
Монтессори педагогика ва психологияни ўрганишни бошлайди. Бироқ уни кўпроқ антропология, боланинг ақлий ривожланишига таъсир кўрсатадиган эволюцион масалалар, табиий омиллар қизиқтирарди. 1904 йилда у Рим университетидаги антропология кафедраси раҳбарига айланади ва педагогика соҳасида турли антопологик тадқиқотлар ўтказишга киришади. Шу билан бирга, Мария ақли заиф болалар учун мўлжалланган тиббий-педагогик институтда ҳам педагогикани ўрганишни давом эттиради. Аёл Сеганнинг дидактик материаллари устида кўплаб ишлар қилади, уни такомиллаштиради ва болаларни ўқиш ҳамда ёзишга ўргатадиган ўз услубини яратади.
Унинг мактабгача ёшдаги болалар учун ўқишдан кўра ёзишга устуворлик бериш ҳақидаги баёноти ҳақиқий инқилобга айланди. Монтессори болалар саломатлиги йўналишида ишлашга киришиб, яна таълимни давом эттиради. Энди у соғлом боланинг педагогик ривожланишини ўрганишни бошлайди.
Севгилиси Жузеппе Монтессано билан у Римдаги психиатрия клиникасида бирга ишлайди. Мария Жузеппе билан оила қура олмасди, акс ҳолда карьерасини якунлашга тўғри келарди. Чунки ёш жуфтлик расмий никоҳсиз бир-бирига садоқатли бўлиш учун қасам ичганди. 1898 йилда Мария Марио исмли ўғлини дунёга келтиради, турли гап-сўзлардан нари бўлиши учун фарзандини бошқа оилага бериб юборади. Аммо Мария ўғлини ташлаб қўймайди — дам олиш кунлари ундан хабар олиб туради, 10 йилдан кейин эса фарзандини уйига олиб кетади.
1901 йилда Мария Монтессори Рим университетининг фалсафа факультетига ўқишга киради. Бундан ташқари, у экспериментал психология ва педагогик антропология билан шуғулланишни давом эттиради. Антропология кафедраси мудирига айланади, “Психологик антропология” номли китоб ёзади, “Ҳақиқий таълим — ёрдам бериш, қоралаш эмас. Ҳақиқий таълим болани чарчатмайди, балки унга энергия беради” мавзусида маърузалар ўқийди.
1907 йил 6 январь куни италиялик миллионер Эдуардо Таламо қўллаб-қувватлови остида Монтессори Сан-Лоренсода биринчи болалар уйини очади. Умрининг кейинги 45 йилини аёл шу ерда соғлом болалар тарбияси ва таълим муаммоларига қаратилган изланишларини олиб боради.
“Болалар уйи” Монтессори ишлаб чиққан услубга асосан иш олиб боради. Аввалига бино турли ёшдаги болалар учун қулай тарзда жиҳозланади. Сенсорли, математик ва тил материалларининг илк жамланмалари тайёрланади. Монтессори болалар катта қизиқиш ва эътиборини чалғитмасдан ўқишини кузатиб борарди.
.jpg)
“Танловга табиат ҳар кимга унинг ақлий ўсиши учун қўлланма сифатида берадиган инстинкт сабаб бўлади; инстинкт томонидан бошқариладиган фаолият кўпроқ энергия ва максимал иштиёқ билан ривожланади, натижада болалар бирор ўқитувчининг тушига ҳам кирмаган қизиқиш билан дарсга берилиб кетади”, деган эди Монтессори.
Боланинг табиий ривожланиши қонунларини тушунгани, уларни ҳурмат қилгани, материалларни тақдим этиш усули, гуруҳларда турли ёшдаги болаларнинг тўпланиши — буларнинг барчаси ўз мевасини беради. Болалар уйига бутун дунёдан меҳмонлар ташриф буюра бошлайди, Монтессори издошлари ва ўқувчилари пайдо бўлади.
1909 йилда Мария биринчи халқаро ўқув семинарини ўтказади ва унда Италия, Франция, Испания, Англиядан 100 нафарга яқин ўқитувчи иштирок этади. Монтессори “Болалар уйида ёш болаларни тарбиялашда қўлланадиган илмий педагогика усули” номли китоб чоп этади. Ушбу китоб бутун дунёга машҳурликка эришиб, кўплаб тилларга таржима қилинади. 1913 йили АҚШдаги маърузаси муваффақиятга эришгач, телефон ихтирочиси Александр Белл ҳамда унинг рафиқаси Вашингтонда Монтессори таълим ассоциациясига асос солади — президент Вудро Вилсоннинг қизи унинг ишончли вакилига айланади.
Европада ҳам Мариянинг обрўси ошиб боради. Монтессорини Испанияга, кейин эса Англияга таклиф қилишади. Айнан шу ерда у 1932 йилда курсга келган Ганди билан танишади. Монтессорининг издошлари орасида кўплаб машҳур психологлар ҳам бор эди. Эрик Эриксон унинг шогирди бўлса, Жан Пиаже билан у дўст эди. Дунёга машҳур Зигмунд Фрейд эса “Монтессори бор жойда менинг керагим йўқ”, дерди.
Мариянинг ғояларидан илҳомланган диктатор Муссолини бутун Италия бўйлаб Монтессори боғчаларини очишни буюради. Бироқ нормаллашган болалар кўр-кўрона қаттиқ интизомга асосланган ҳарбий таълимга бўйсунмайди. Бундан норози бўлган Муссолини барча боғчаларни ёпиш бўйича топшириқ беради, Мариянинг ўзи эса Италиядан маълум муддатга чиқиб кетишга мажбур бўлади. Америкадаги дўстлари уни ўз юртига таклиф қилади, аммо аёл бирор мамлакатга боғланиб қолишни истамас эди — у ўзини дунё одами дея ҳисобларди. Монтессори аввалига Испанияда, кейин Нидерландияда яшайди, Иккинчи жаҳон уруши бошланганида душман давлат фуқароси бўлган Мария Англияда эди. Натижада у ўғли билан Ҳиндистонга кўчиб ўтиб, у ерда 7 йил яшайди, Мадрас, Карачи ва бошқа шаҳарларда маърузалар ўқийди.
.jpg)
Урушдан кейин аёл Европага қайтиб, Нидерландияда қўним топади. “Бола тафаккури” номли китоби педагогикада янги йўналишни яратиб беради. Монтессори тинчлик бўйича Нобель мукофотига номзод сифатида кўрсатилади. Мария Монтессори 1952 йилда оламдан ўтади. У Нордвиг шаҳридаги католиклар қабристонига дафн этилади. Мариянинг қабртошига “Ҳамма нарсани уддалай оладиган азиз фарзандларимдан одамлар ўртасида ва бутун дунёда тинчликка эришиш учун мен билан бирга ишлашларини сўрайман”, ёзуви туширилган.
Изоҳ (0)