Rassom, ixtirochi yoki iqtidorli uddaburon — mashhur alifbo muallifi Semyuel Morze aslida kim edi?

XXI asrning uchinchi o‘n yilligi davom etayotgan hozirgi davrda telegraf ko‘pchilikka eskilik sarqitidek tuyulishi, Semyuel Morze ismi esa yoshlarda biror tasavvur uyg‘otmasligi mumkin. Ammo bir necha o‘n yillar oldin kod orqali signallar yuboradigan radist obrazi razvedchiklar haqidagi filmlarning ajralmas qismi edi, Morze alifbosini esa hatto birinchi sinf o‘quvchilari ham bilardi.

Morze — telegraf ixtirochisi bo‘lib, uning yordamida dunyoda ma’lumot uzatish tezligi bir necha barobarga oshgan. Butun sayyora bo‘ylab tarqalgan xabarlar insoniyatga aloqador barcha sohalarga kirib bordi.

Biroq ko‘pchilikni hamon Morze rostdan ham mazkur ixtironi birinchi bo‘lib amalga oshirganmi, degan savol qiynab keladi. Quyida shu kabi farazlarning ayrimlari haqida hikoya qilamiz.

Semyuel Finli Briz Morze 1791-yil 27-aprel kuni Charlztaunda o‘ziga to‘q oilada dunyoga keladi. Uning otasi rohib bo‘lsa-da, ilm-fanga juda qiziqardi. Ota-ona o‘z farzandi kelajakda martabali inson bo‘lishini xohlardi, ammo Semyuel bolaligidan rassomchilikka qiziqadi. Uning 14 yoshida chizgan oilaviy surati professional rassomlar tomonidan yuqori baholangan.

Biroq ota farzandining qiziqishlarini uncha xushlamas edi. U rasm chizish ayollarga xos deb hisoblar va Semyuel Yel kollejini tamomlashini talab qilardi. Bolakay otasining xohishiga qarshi bormaydi, ammo bo‘sh vaqtida rasm chizishni ham davom ettiraveradi.

Kollejni tamomlaganidan so‘ng Morze klerk (yozuv-chizuv ishlarini olib boradigan kichik xizmatchi) lavozimida ish boshlaydi. 1811-yilda u rassomchilik bilan shug‘ullanish maqsadida Yevropaga ketish uchun oilasini ko‘ndiradi. Britaniyada yosh amerikalikning iqtidori munosib baholanadi. Londondagi o‘qish yakunida Morze “O‘layogan Gerkules” kartinasi uchun San’at akademiyasi oltin medalini qo‘lga kiritadi.

Katta umidlar bilan AQSHga qaytgan Semyuelni o‘g‘ir kunlar kutib turardi: yevropaliklar orasida ommalashgan klassik syujetlar amerikaliklarda qiziqish uyg‘otmasdi. Natijada Morze portretlar chizishga o‘tib ketadi va o‘z davri uchun katta bo‘lgan 3 ming dollar miqdorida mablag‘ to‘playdi. O‘zini eplay olishiga ishonch hosil qilgan rassom suyuklisiga uylanadi.

Nyu Yorkda qo‘nim topgan Morze Milliy rassomchilik akademiyasi asoschisi va prezidentiga aylanadi. Ammo quloqni qomatga keltiradigan darajada eshitiladigan lavozim bilan oilani boqib bo‘lmasdi va u yana AQSH shaharlari bo‘ylab safarga chiqib, portretlar chizishga kirishadi.

Bu vaqtda Morze qiyinchilikka duch keladi: suyukli rafiqasi vafot etadi va u uch farzandi bilan yolg‘iz qoladi. Ularni katta qilishda Semyuelga qarindoshlari yordam berar, rassomning o‘zi esa Eski dunyo rassomchilik maktabini o‘rganish uchun Yevropaga qatnardi.

Qancha balandda o‘tirsam, shuncha uzoqni ko‘raman

Morze Milliy rassomchilik akademiyasi va o‘z ijodini rivojlantirishga ko‘p vaqt sarflaydi. U hayoti butunlay o‘zgarib ketishi mumkinligi haqida o‘ylab ham ko‘rmasdi. Signal va ma’lumotlarni uzatish g‘oyasi qadimdan mavjud bo‘lgan: quyosh nurini akslantirish, gulxanlarni yoqqan holda tutun hosil qilish, pochtachi kabutarlar va hokazo.

XVIII asr oxirlariga kelib optik telegraf deb ataluvchi qurilmalar paydo bo‘la boshlaydi. Ular orasida Klod Shappga tegishli telegraf ancha keng tarqaladi. Bu bir-biriga ko‘rinib turadigan uzoqlikda joylashgan zanjirlar jamlanmasi edi. Inshootlar tomiga harakatlanuvchi oltita ko‘ndalang usunlar — semaforlar joylashtiriladi. Maxsus kodirovka ham ishlab chiqilgan bo‘lib, alifbodagi har bir harf ma’lum shaklga mos kelardi.

Ushbu tizim Yevropada keng tarqaladi, ammo uning ko‘plab kamchiliklar bor edi. Birinchidan, ma’lumotlarni uzatishda tezlik yetishmasdi: ikkita so‘z semafordan semaforgacha bir daqiqada yetib borardi. Ikkinchidan, tizim ko‘ruvchanlik yomon bo‘lgan sharoitda ishlamasdi.

Elektr kuchi

XIX asrda olimlar signallarni elektr energiyasi orqali uzatish ustida ish boshlaydi. Semyuel Morze esa kollejda o‘qib yurganidayoq elektr bilan bog‘liq tajribalar o‘tkazilgan ma’ruzalarni qoldirmasdi. Sodir bo‘layotgan jarayonni u tushunmasa-da, hayratlanib kuzatardi.

“Yoshlik yillarimni faqat rasm chizishga bag‘ishladim, ammo tabiiy fanlar ma’ruzasida eshitgan jumlamni unuta olmadim. ‘Agarda elektr toki yo‘lida to‘xtab qolsa, u ko‘rina boshlaydi’. Bu telegrafni ixtiro qilishdan ancha oldin miyaga o‘rnashgan urug‘ edi”, deya eslaydi Morze.

Morze uchun mazkur muammoni hal etishga Yevropadan qaytayotganida yuz bergan tasodifiy suhbat turtki beradi. Fiziklarning ilg‘or ishlanmalaridan xabardor bo‘lgan rassomning hamrohlari ertami-kech elektr energiyasidan ma’lumot uzatishda foydalanilishini aytadi.

AQSHga yetib kelgan Morze tajribalarni boshlab yuboradi. Ammo gap shundaki, u o‘ziga qadar yaratilgan ixtirolarni ko‘chirardi xolos. Rassom o‘zgalar g‘oyasidan o‘ziga xos konstruksiya yig‘adi. U elektr energiyasi yo‘nalishida ish olib boruvchi olimlarning ma’ruzalariga qatnaydi. Morze ixtironi ochishdan tashqari, undan to‘g‘ri foydalanish ham kerakligini yaxshi tushunardi.

Rassom professor unvonini olgan Nyu York universitetida namoyish etib kelgan o‘z tajribalarining keyingi bosqichiga o‘ta olmay qoladi. Qiziquvchan talabalar orasida yirik sanoatchining o‘g‘li Alfred Veyl ham bo‘lib, u Morzening tajribalari haqida otasiga so‘zlab beradi. Katta Veyl ilmli inson edi, u Morzening ishi foyda keltirishi mumkinligiga ishonib, 2 ming dollar sarmoya kiritishga rozi bo‘ladi. Yagona sharti: o‘g‘li Alfred rassomning sherigiga aylanishi kerak edi. Alfred Veyl juda iqtidorli inson edi va aynan uning yordamida Morze o‘zining telegraf apparatini amaliyotda qo‘llash darajasiga yetkazadi.

“Telegrammani qabul qilib oling”

Qiziq jihati, aynan Vely signallarni kodlashga katta hissa qo‘shadi va bu tizim telegraf apparatining o‘zidan ham muhimroq edi. 1843-yilda Morze va Veyl AQSH Kongressidan Baltimordan Vashingtongacha birinchi telegraf tarmog‘ini qurish uchun 30 ming dollar miqdorida subsidiya oladi.

1844-yil 27-may kuni Morze Kapitoliy binosi yerto‘lasidagi Oliy sud zalidan Baltimordagi Mount Clare Station “Sening ishlaring ajoyibdir, Xudoyim” matnini yuboradi. Telegraf va Morze alifbosi butun dunyo bo‘ylab keng tarqaladi, boshqa olimlar esa uni o‘z g‘oyalarini o‘g‘irlash va patentlab olishda ayblay boshlaydi. Uzoq davom etgan mojarolar va nihoyat Morze foydasiga hal bo‘ladi.

Shunga qaramay, uni halol ishlamaganlikda ayblash uchun asoslar bor. Morze bilan yelkama-yelka turib ishlagan Alfred Veyl telegraf biznesidan faqat nimchorak ulush oladi. Bundan tashqari, Morze Veyl ixtiroga biror hissa qo‘shganini butunlay rad etadi. 1848-yilda hafsalasi pir bo‘lgan Veyl biznesdan chiqib ketadi.

Ta’kidlash kerakki, Morze alifbosini takomillashtirish ustidagi ishlar 1960-yillarga qadar davom etadi va uning dastlabki ko‘rinishidan deyarli hech narsa qolmagan edi. Morzening telegraf apparati ham tezda modernizatsiyaga uchraydi. Shunday bo‘lsa-da, patent amerikalik uddaburon nomida edi.

Telegraf ortida ulkan mablag‘ ishlab topgan Morze Nyu York yaqinidan yer sotib oladi va umrining oxiriga qadar farzandlari va nabiralari qurshovida, xayriyalar bilan shug‘ullanib, kun kechiradi. Boshqalarning nafratga to‘la chiqishlari va uning nomini qoralashga bo‘lgan urinishlar — barchasi besamar ketdi. Morze telegraf ixtirochisi sifatida tarixga kirdi.