Geosiyosiy kurash tobora avj olayotgan bir pallada Xitoy hali jahon hamjamiyati tomonidan tan olish masalasi so‘roq ostida turgan “Tolibon” bilan aloqalarni mustahkamlab, o‘z elchisini tayinladi. Bundan tashqari, 2023-yilning oktyabr oyida Pekin shahrida bo‘lib o‘tgan “Bir makon, bir yo‘l” loyihasiga bag‘ishlangan sammitda “Tolibon” vakillarining ham ko‘rinish berishi bir qancha savollarni paydo qildi.
Xo‘sh, Afg‘oniston Xitoyning yirik geoiqtisodiy loyihasida ishtirok eta oladimi? Afg‘onistonning ishtiroki mintaqadagi, xususan, O‘zbekiston uchun muhim bo‘lgan Afg‘oniston orqali o‘tuvchi transafg‘on temiryo‘l loyihasiga qanday taʼsir qiladi?
“Daryo” ushbu mavzuda iqtisodiy tahlilchi Qobiljon Isayev va siyosiy tahlilchi, “Bilim karvoni” nodavlat ilmiy muassasasi eksperti Nargiza Umarova bilan suhbatlashadi.
– Afg‘oniston Xitoyning yirik loyihasida qatnasha oladimi va bunda Afg‘onistonda qanday imkoniyatlar mavjud?
Nargiza Umarova, siyosiy tahlilchi:
– Aslida, Afg‘oniston bir oyog‘i bilan Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” loyihasida turibdi. Boisi 2023-yilning may oyida “Tolibon” hukumati (O‘zbekiston tomonidan tan olinmagan – tahr.) Xitoyning eng yirik loyihalaridan biri – Xitoy-Pokiston iqtisodiy koridorida ishtirok etishini maʼlum qilgan edi. Bu rasmiy Pekinning undovi asosida amalga oshirildi. Lekin geografik jihatdan Afg‘oniston Pokiston orqali Xitoyga chiqishdan qanchalik manfaatdor? Vaholanki, Afg‘onistonni Xitoy bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘laydigan Vahan yo‘lagi mavjud. Bu yo‘lak bir vaqtning o‘zida to‘rtta mamlakatni bir-biri bilan bog‘laydi. Biroq bu murakkab relyef.
Mening nazarimda, Afg‘oniston Pokiston orqali Xitoyga bog‘lanishdan ko‘ra, to‘g‘ridan to‘g‘ri Xitoyga chiqish harakatini amalga oshirmoqda. Sababi Afg‘oniston muvaqqat hukumati Vahan yo‘lagini taʼmirlayotganini maʼlum qildi. Shuning uchun Afg‘oniston de-fakto Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” loyihasida ishtirokini boshlagan.
Bu yerda Eronga eʼtibor qaratmaslikning iloji yo‘q. Chunki Eron transafg‘on kommunikatsiyalarida tashabbusni o‘z qo‘liga olayotgan o‘yinchi hisoblanadi. Shuningdek, Afg‘oniston va Eron savdo yo‘llarni bir-biriga bog‘lab berish jihatdan unikal joylashuvga ega. Masalan, Eron okeanga bemalol chiqishi mumkin. Xususan, Eron Xitoy bilan jadal aloqalarga ega. Shu boisdan bu yerda yo‘lning qisqa bo‘lishi juda muhim. Nazarimda, Xitoy Eronga emas, balki Eron Xitoyga chiqishga harakat qilmoqda.
Eron 2008-yilda Xaf-Hirot temiryo‘l qurilishini boshlagan edi. Bu temiryo‘l to‘rtta bosqichni o‘z ichiga oladi. Yaqinda xabar berildiki, temiryo‘l qurilishining to‘rtinchi bosqichi yakunlangan. Yaʼni Eron Afg‘onistonga chiqish uchun jadal suratlarda temiryo‘l qurmoqda. Lekin bu yerda boshqa muhim loyihalar ham mavjud. Masalan, “Tolibon” Hirot shahrini transport-logistika markaziga aylantirishni maʼlum qilmoqda. Bu yerda Eronning pozitsiyasi juda kuchli. Eron Xitoyga chiqish uchun Hirot orqali Qandahorga ulanishni maqsad qilgan. Bu O‘zbekistonning logistik imkoniyatlarini biroz pasaytiradi. Eron bilan birgalikda bu yerda Turkmaniston ham mavjud.
Qobiljon Isayev, iqtisodiy tahlilchi:
– Nargiza opa geosiyosiy nuqtayi nazardan juda to‘g‘ri tahlil qildilar. Chunki yirik o‘yinchilarning manfaatlari bu yerda guruhlarga birikmoqda. Masalan, “Bir makon, bir yo‘l” loyihasini dastlab amalga oshirish uchun 900 milliard dollar kerak, deyildi. Vaqt o‘tib 5 trillion, deyildi. Hozir esa 15 trillion, deb iddao qilishmoqda. Bir necha yillar davomida Xitoyning Markaziy Osiyodan o‘tuvchi transport yo‘llari o‘zgarib bordi. Sababi Rossiya ilgari surayotgan Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqiga mintaqa mamlakatlari tortildi. Bu loyiha Xitoy va Eron bilan savdo shartnomasiga ega edi. Hozir bizning oldimizda 3 ta yirik o‘yinchi mavjud. Bular: Xitoy, Rossiya va AQSH. Amerika O‘zbekiston uchun eng qulay yo‘l bu — transafg‘on temiryo‘li, deb aytib keladi.
Eron siyosati eng katta paradoks ichida yotadi. Yaʼni Eron siyosatining zohiri boshqa, lekin botini umuman boshqa. Masalan, Eronning 5 mingdan ortiq mahsulotlariga sanksiya joriy qilingan. Lekin Eron YIM yarim trillion dollarni tashkil qiladi. Bunday sanksiyalar bilan bir vaqtlar Yugoslaviyadek mamlakat parchalanib ketgan. Nargiza opa taʼkidlaganlaridek, bu yerda Eron Xitoyga intilmoqda va bu O‘zbekistonning Afg‘oniston orqali o‘tuvchi loyihalariga soya soladi. Lekin bu yerda asosiy gap — transport tarmoqlarini professional tarzda tashkil qila oladigan tizim bo‘lishida. Men “Tolibon”ni bunday professional tizim yarata oladi deb o‘ylamayman. O‘zbekiston esa buni azaldan orzu qiladi.
Nargiza Umarova, siyosiy tahlilchi:
– Xitoy oldindan Afg‘onistonga eng ko‘p investitsiya kiritib kelgan davlat hisoblanadi. Afg‘onistondagi tabiiy maʼdan konlari uchun bir necha yillar oldin o‘tkazilgan tenderlarda Xitoy kompaniyalari yutib chiqqan. Ular Afg‘onistonda barqarorlik bo‘lishini kutayotgan edi. 2007-yilda Xitoyning katta biznes korporatsiyasi Afg‘onistondagi aynak-mis konida ruda qazib olish uchun tenderda g‘olib chiqadi. Tenderning asosiy shartlaridan biri – transport infratuzilmasini yaratish bo‘ladi. Bu yerda gap Mozori Sharif–Kobul–Peshovar yo‘nalishidagi temiryo‘l haqida bormoqda. Yaʼni Xitoy bu temiryo‘lni qurishni o‘z zimmasiga olgan edi. Lekin ko‘plab loyihalarning barbod bo‘lishi va unutilishiga Afg‘onistondagi beqarorlik jiddiy taʼsir ko‘rsatdi. Misol uchun, 2021-yilning kuz oyida Afg‘onistonda transafg‘on temiryo‘lining qurilishi boshlanishi kerak edi.
“Tolibon”ning proaktiv siyosati meni juda hayratga solmoqda. Xuddi ortdan kimdir unga “dirijorlik” qilayotgandek tuyulmoqda. Chunki “Tolibon” kerakli nuqtalarda oqilona siyosat yuritmoqda. Afg‘oniston faqat O‘zbekistonga bog‘lanib qolmoqchi emas. Ular Turkmaniston, Qozog‘iston va Eron bilan transport-logistik munosabatlarni juda yaxshi yo‘lga qo‘ydi. Masalan, “Tolibon” Pokiston bilan munosabatlari keskin bo‘lsa-da, transport-logistika masalasida baribir hamkorlik qilmoqda. Chunki bu yerda boshqa o‘yinchilarning manfaatlari o‘rtada turibdi.
Oxirgi vaqtlarda “transafg‘on temiryo‘li O‘zbekistonni Janubiy Osiyo mamlakatlari, xususan, Pokiston va Hindiston bilan bog‘laydi”, degan ritorik gaplarni ko‘p eshitmoqdamiz. Lekin mening nazarimda, Pokiston bosh qo‘shgan loyihalarga Hindiston aralashmaydi. Ya’ni Pokiston-Hindiston chegarasida yuklarni o‘tkazish juda murakkab. Ikki davlatning munosabatlari juda sovuq. Shuning uchun Hindiston Markaziy Osiyoga chiqish uchun Eron portlaridan foydalanmoqchi.
Bugungi kunda transafg‘on kommunikatsiyasida katta va mahalliy o‘yinchilarning chigal to‘qnashuvi yuz bergan. Oxirgi vaqtlarda bu yerda Rossiya ancha jonlanib qoldi. Hatto Rossiya Afg‘onistondan o‘tadigan temiryo‘l loyihasiga investor sifatida qo‘shilmoqchi. Vaholanki, Rossiyaning Janubiy Osiyoga chiquvchi bir qancha yo‘laklari bor. Lekin 2023-yil 1-2–noyabr kunlari ShHTga a’zo davlatlarning transport vazirlari uchrashuvida Belarus–Rossiya–Qozog‘iston–O‘zbekiston–Afg‘oniston–Pokiston yangi koridorini yaratish masalasi ko‘tarildi. Yaqinda bu bo‘yicha Termiz shahrida taqdimot bo‘lib o‘tdi. Ya’ni tobora shu narsa ayonlashmoqdaki, bu koridor yaqin orada ishga tushadi. Lekin nega birdaniga Rossiya bunga qizib qoldi?
Hozir Rossiyaning gazi va nefti sanksiyalar ostida. Shuning uchun Rossiya o‘zining gazi va neftini Janubiy Osiyoga sotmoqchi. Chunki Janubiy Osiyo juda katta bozor. Unutmaslik kerakki, transafg‘on marshruti bo‘ylab nafaqat temir yo‘l qurish, balki gaz quvurlari va elektr uzatish tarmoqlarini tortish ham ko‘zda tutilgan.
Agar Xitoy Vahan koridorini rivojlantirish uchun investitsiya kiritishni boshlasa, bundan Tojikiston juda katta manfaatdor. Vahan koridorining ochilishi faqat Afg‘onistondan Xitoyga yo‘l ochildi, degani emas. Bu yerda Tojikistondan Xitoy va Pokistonga ham yo‘l ochiladi. Va bu Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida kuchlar balansini o‘zgartiradi. Hozir O‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘iston transafg‘on kommunikatsiyalari uchun jiddiy kurashga kirishgan.
– Transafg‘on kommunikatsiyalarida mintaqa mamlakatlari bir-biriga raqobatchimi? Va bunda yirik o‘yinchilarning manfaati qayerda?
Qobiljon Isayev, iqtisodiy tahlilchi:
– Amerika Markaziy Osiyo mamlakatlarining endi yagona infrastrukturadan foydalanishini istamoqda. Hozir asta-sekin Jahon savdo tashkiloti ham transformatsiya bo‘lib bormoqda. Rossiya eski daʼvolarini qo‘ymayapti. Xitoy bo‘lsa davlatlarga yangi globalizm taklif qilmoqda. Xitoy Markaziy Osiyo davlatlarida Janubi-sharqiy Osiyoning rolini mustahkamlamoqchi. Eron esa doim o‘ziga bozor izlagan. Bu yerda milliy manfaatlar qayerda? Qachonki mintaqa davlatlari katta o‘yinchilar uchun professional autsorsingga aylansa!
Bu mintaqada ko‘plab loyihalar shartnoma imzolanganidan keyin to‘xtab qolmoqda. Hatto loyihalar oxirgi bosqichga ham yetib bora olmayapti. Bu yerda gap siyosiy o‘yinchilarda. 2021-yilda biz Afg‘onistonda umuman boshqa voqealarni kutgan edik. Masalan, 2017-yilda Ashraf G‘ani Toshkentga kelgan edi. Shunda juda boshqacha bayonotlar berilgan. Lekin olti yilda ko‘p narsa o‘zgarib ketdi. Agar maqsadimiz tranzit bo‘ladigan bo‘lsa, siyosiy nigohni to‘g‘rilab olishimiz kerak.
Nargiza Umarova, siyosiy tahlilchi:
– Aslida O‘zbekiston dastlab Afg‘oniston orqali Eronga chiqmoqchi edik. Lekin birdan rasmiy Toshkent o‘z nigohini Pokistonga qaratishni boshladi. Bu yerda Xitoyning taʼsiri sezilmoqda. Agar O‘zbekiston Pokistonga chiqsa, o‘z-o‘zidan O‘zbekiston Xitoy-Pokiston iqtisodiy koridoriga integratsiya qiladi. Chunki O‘zbekiston Pokistonning Gvadar va Karachi portlaridan foydalanmoqchi. Bu portlarga katta investitsiya kiritayotgan davlat bu — Xitoy.
Eronda O‘zbekiston uchun muhim bo‘lgan Chobahor porti mavjud. Chobahor va Gvadar bir-biriga raqobatchi hisoblanadi. Faqat bittasining ortida Xitoy, ikkinchisining ortida esa Xitoyning eng katta raqobatchisi Hindiston turibdi. Bu yerda Hindistonni ham katta o‘yinchi sifatida manfaatlarini unutmasligimiz kerak.
Suhbatning to‘liq shaklini “Daryo”ning YouTubeʼdagi sahifasida tomosha qilishingiz mumkin.
Izoh (0)