“O‘zini birinchi xonim deb hisoblardi”. Rafiqasini qamoqdan qutqarib qololmagan va xalq dushmaniga aylangan SSSR hukumati rahbari Molotov taqdiri

Vyacheslav Molotov 10 yil davomida SSSR hukumatiga rahbarlik qildi va 40 yildan ortiq eng yuqori lavozimlarda faoliyat yuritdi.

Hayotligi davomida SSSRdagi 38 ta aholi punktiga uning nomi berildi. Sovet Ittifoqining birinchi xonimi hisoblangan rafiqasi bilan u turli imtiyozlardan foydalanar, davlat kvartirasi va dachasida yashardi. Ammo hokimiyatdan ketishi bilan sobiq amaldor ularning barchasidan mahrum bo‘ldi.

“Urush urush bilan, manikyur esa reja bo‘yicha”

“1941-yilning 22-iyun kuni Qrimda edik. Erta tongda Vyacheslav Mixaylovich rafiqasi Polina Semyonovaga Moskvadan qo‘ng‘iroq qilib, zudlik bilan poytaxtga yetib kelishimizni aytdi. U xotirjam holda narsalarini yig‘ishtirishga kirishdi. Keyin esa Polina Semyonova sartaroshga qo‘ng‘iroq qilib, soat 12:00 da manikyur qilgani chaqirdi va radio orqali Vyacheslav Mixaylovichning chiqishini tinglab o‘tirdi”, — deya eslaydi Molotov oilasidagi xizmatkorlardan biri.

Uning rafiqasi Polina Jemchujina o‘zini birinchi xonim deb hisoblardi: hashamatli kiyinar, hech bir bazm-u jamshidlar, teatrlarni qoldirmas, xorijda sayohat qilar, u yerda zamonaviy kiyim-kechaklar hamda turli buyumlarni olib kelardi.

AQSHda esa badavlat akasi, Falastinda opasi yashardi. Bir safar ayol Amerikadan chiroyli o‘yinchoqlar va archa uchun ishlatiladigan bezaklarni olib keladi: Lenindan keyin Yangi yil archasini o‘rnatish bo‘yicha an’ana yo‘qolib ketgandi va aynan Vyacheslav Molotov buni qayta tikladi.  

Turli vaqtlar davomida ayol tekstil ishlab chiqarish, parfyumeriya va baliqchilik xo‘jaliklariga rahbarlik qildi. “Qizil Moskva” atirlari dizayni aynan unga tegishli deya hisoblanadi. Oliy sovet elitasi vakillari ba’zida Molotovning rafiqasi hammani qanday yashash va nimalar qilish kerakligiga o‘rgatayotganidan shikoyat qilardi: Polina xizmatkoriga uyni qanday qilib tozalash va tayyorlashni tushuntirar, Xalq komissariati ayollariga esa nima kiyish va bolalarga qanday ta’lim berishni o‘rgatar edi. Aytishlaricha, u barcha yo‘nalishlarda eng a’losiga harakat qilgan: uy saranjom-sarishta, kiyimlar — Moskvadagi eng yaxshilari.

U Iosif Stalinning rafiqasi Nadejda Alliluyeva bilan yaqin dugona edi — ayollar partiya organlarida birga ishlagan, avval boshida kommunal kvartiralarning birida birga yashashgan ham. Yo‘llar ayro tushganidan keyin ham ular uzoq vaqt qo‘shni bo‘lib qoldi. O‘z joniga qasd qilishidan oldingi oxirgi kechada Alliluyeva Molotovning xotiniga oilaviy muammolar haqida gapiradi. Aynan Jemchujina Alliluevaning jasadini ko‘rib, Stalinlar yordamchisini birinchi bo‘lib chaqirgandi. Gap-so‘zlarga ko‘ra, shuning o‘zi ham “xalqlar otasi”ga Molotovning rafiqasini ko‘zdan nariga yo‘qotish uchun kifoya qilgan. Biroq bu sal keyinroq yuz beradi.

Do‘stlikdan xoinlikkacha bir qadam

Molotov Stalindan ko‘ra xalqqa yaqinroq shaxs edi. “Pravda” gazetasida uning portretlari va nutqlari sovet yetakchisinikidan ko‘proq bosilardi. Molotovning haqiqiy ismi — Vyacheslav Skryabin. U 1890-yilda Vyatsk guberniyasida ko‘p farzandli meshchanlar oilasida dunyoga kelgan. Avvalida Qozon bilim yurtida ta’lim olgan, keyin esa Sankt-Peterburg politexnika bilim yurtiga kirgan va u yerda to‘rtinchi bosqichgacha o‘qiydi — keyin esa siyosiy modda bilan hibsga olinadi.

Gap shundaki, 16 yoshida u bolsheviklarga qo‘shiladi: “Pravda” gazetasi tahririyatida u bo‘lajak sovet yetakchisi Iosif Stalin bilan tanishib qoladi. Ushbu uchrashuv uning hayotini belgilab berdi. Keyingi 40 yil davomida ular yaqin do‘st va siyosiy ittifoqchiga aylandi — 1952-yilga qadar. O‘limidan bir yil oldin Stalin ko‘pchilik uchun kutilmagan holda shuncha yillik yelkadoshi tomonga qattiq tanqid so‘zlarini bildiradi.

Ikki og‘ayni bir-biriga maftun bo‘lib qolgandek edi. Stalindan ilhomlangan Vyacheslav partiyada o‘ziga ham taxallus oladi: natijada Molotovda to‘xtaydi. 1917-yilgi inqilobdan keyin uning karyerasida ulkan parvozlar boshlanadi. Bir necha yil ichida u mamlakat taqdirini hal qiladigan tor doiradagi insonlar qatoriga kiradi.

Stalin Molotovga cheksiz ishonadigandek tuyulardi. 1930-yillarda Molotov Xalq komissarlari kengashi raisiga aylandi, ya’ni tom ma’noda bosh vazir — mamlakatdagi ikkinchi odam bo‘ldi. Sanoatlashtirish, kollektivizatsiya, “quloqchilik”, repressiya, minglab insonlar umriga zomin bo‘lgan “otuvga hukm qilinganlar ro‘yxati” — u bularning barchasiga aloqador.

1939-yilda u tashqi ishlar xalq komissariati Maksim Litvinov o‘rnini egallaydi. Mazkur tayinlov Molotov uchun kutilmagan bo‘ldi: siyosatchi diplomatik ish uchun tayyor emas, buning ustiga xorij tillarini bilmas edi. Shunday bo‘lsada u chet tilini o‘rganishga kirishadi va oxir-oqibat nemischa, fransuz va inglizcha tushunadigan hamda o‘qiy oladigan darajaga yetadi.

1949-yilga kelib Molotovning ta’sir doirasi kuchsizlangan bo‘lsa-da, xalq uni Stalindan keyingi rahbar sifatida hisoblardi. Siyosatchining hukmronligi odamlar ko‘z o‘ngida parchalana boshladi: u sovet diplomatiyasi rahbari lavozimidan olindi, rafiqasi Polina Jemchujina “yahudiy millatchiligi” moddasi bo‘yicha qamaladi. Butun umri davomida uni yaxshi ko‘rgan erkak rafiqasining yonini olishga jazm eta olmaydi. Chunki u davrida Molotovning o‘zi va oilasi ham “xalq dushmani”ga aylanishi mumkin edi.

Molotovning yon atrofdagilar u Stalindan baribir nimadir so‘rashga jur’at topgani, shundan keyingina Polina hibsga olingani haqida gapirardi. Sovetlar yetakchisi gap nima haqida ketayotganini ham tushunmayotganini aytib, o‘zining qarindoshlari ham hibsga olinayotganini bildiradi. Molotov va Jemchujina tezda ajrashadi, shundan so‘ng ayol Vatanga xiyonat va sionistlar bilan aloqada ayblanadi va Qozog‘iston cho‘llariga 5 yilga surgun qilinadi.

Qanchadir muddat o‘tgach, Stalin o‘z do‘stidan ham shubhalana boshlaydi. Muqarrar o‘limdan uni 1953-yilning mart oyida Stalinning vafoti qutqarib qoladi. Polina Semyonova shundan keyingina Moskvaga qaytariladi. Molotovning mamlakat rahbariyatidagi obro‘si sekin-asta tiklana boshlanadi, biroq bu uzoq davom etmadi. Siyosatchi yangi rahbari Nikita Xrushchyovning Stalinga qarshi yo‘nalishiga bardosh bera olmadi. U yangi yetakchiga qarshi chiqish qiladi va mag‘lubiyatga uchraydi. Natijada u Moskvadan uzoqroqqa — Mo‘g‘ulistonga elchi qilib jo‘natiladi, keyin esa partiyadan umuman chiqarib yuboriladi va 1963-yilda nafaqaga kuzatiladi.

Molotov hayotligidayoq “sig‘iniladigan” shaxsga aylandi va uning barbod bo‘lishini kuzatdi. 1957-yilga qadar SSSRdagi 38 ta aholi punkti uning nomi bilan atalar edi. Perm ham 1940-yildan 1957-yilga qadar Molotov deya nomlangan, Sverdlovsk esa Molotovsk edi. Xaritada, shuningdek, Molotov cho‘qqisi, Molotov burni kabi joy nomlari ham bo‘lib, kema va kreyserlarga ham uning nomi berilgandi.

G‘azabga uchragan ayol

Avvaliga Molotov Kremlga qarashli kvartiralarda yashaydi, keyin esa Granovskiy ko‘chasidagi uyga ko‘chib o‘tadi — oilasi bilan butun boshli qavatni egallardi. SSSR Sog‘liqni saqlash vaziri To‘rtinchi bosh boshqarmasi huzuridagi davolash oshxonasi ham shu yerda joylashgandi. Unga biriktirilgan har bir insonga tushlik va kechki ovqat uchun talon berilardi. Vyacheslav Mixaylovich hokimiyatdan chetlashtirilganidan keyin ham Molotovlar oilasi shu kabi talonlarni olib kelgan. Oilaning xizmatkori haftada bir marotaba u yerga borib, tushlik va kechki ovqat uchun mo‘ljallangan mahsulotlarni olib ketardi.

Urush yillari davomida nomenklatura vakillari oddiy aholi kabi ovqatlanmasdi, ular ko‘ngli tusagan taomni buyurtma qilishga qodir edilar. 1941-yil 1-oktyabr kuni birinchi Moskva konferensiyasi yakunlanganida ittifoq derjavalari vakillari Moskvada bazm uyushtiradi. Katta Kreml saroyining Yekaterina zalida tashkil etilgan banketda 100 kishi — asosan xorij diplomatlari qatnashadi.

“Dasturxon yozilgan stollar qora va qizil ikralar, rasstegaylar (somsa) va qiyma solingan sudaklardan sinib tushay derdi. Aroq, konyak va boshqa turdagi likyorlar daryo bo‘lib oqdi”, — deb yozadi ular o‘z memuarlarida.

Molotov ko‘plab imtiyozlardan mahrum etiladi. Shunda 1918-yildan buyon partiya a’zosi bo‘lib kelgan, repressiya qurboni bo‘lgan rafiqasi unga qator imtiyozlar qaytarilishiga erishadi. U 1-sonli poliklinikaga biriktiriladi, ammo bu safar Polina Jemchujinaning turmush o‘rtog‘i sifatida.

Granovskiy ko‘chasidagi kvartira va Jukovkadagi dachasi o‘ziga qoldiriladi. Sovet vaqtida xususiy mulk mavjud emasdi, shu sababdan uylar rasman tashkilotlarga tegishli aniq bir shaxsga emas, tashkilotlarga tegishli hisoblanardi. Dachalar tez-tez o‘z egalarini almashtirib turardi. Shu tarzda Molotov repressiyaga uchragan “NKVD”ning sobiq rahbari Genriy Yagodaning uyiga ko‘chib o‘tadi.

Yuqori martabali sobiq amaldorga nafaqa davrida qo‘riqchilar berilmasdi, u Moskva bo‘ylab bemalol harakatlana olardi, to‘g‘ri davlat mashinasida emas, balki jamoat transportida. Molotov kutubxonada professor va akademiklar zaliga tashrif buyurish huquqini saqlab qoladi. Shuningdek, u tez-tez konsertlar, ko‘rgazma va teatlarga tushib turardi.

Molotovning rafiqasi umrining so‘nggi yillarini Markaziy klinik shifoxonasida o‘tkazadi. Molotov har kuni dachasidan elektrichkada rafiqasining oldiga kelar va kun bo‘yi uning yonida o‘tirardi. Ayolining saratondan o‘limi uning uchun haqiqiy falokatga aylandi. Vyacheslav Mixaylovich rafiqasidan keyin yana 16 yil umr kechirdi va 1986-yilning noyabrida vafot etdi.