“Ўзини биринчи хоним деб ҳисобларди”. Рафиқасини қамоқдан қутқариб қололмаган ва халқ душманига айланган СССР ҳукумати раҳбари Молотов тақдири

Вячеслав Молотов 10 йил давомида СССР ҳукуматига раҳбарлик қилди ва 40 йилдан ортиқ энг юқори лавозимларда фаолият юритди.

Ҳаётлиги давомида СССРдаги 38 та аҳоли пунктига унинг номи берилди. Совет Иттифоқининг биринчи хоними ҳисобланган рафиқаси билан у турли имтиёзлардан фойдаланар, давлат квартираси ва дачасида яшарди. Аммо ҳокимиятдан кетиши билан собиқ амалдор уларнинг барчасидан маҳрум бўлди.

“Уруш уруш билан, маникюр эса режа бўйича”

“1941 йилнинг 22 июнь куни Қримда эдик. Эрта тонгда Вячеслав Михайлович рафиқаси Полина Семёновага Москвадан қўнғироқ қилиб, зудлик билан пойтахтга етиб келишимизни айтди. У хотиржам ҳолда нарсаларини йиғиштиришга киришди. Кейин эса Полина Семёнова сартарошга қўнғироқ қилиб, соат 12:00 да маникюр қилгани чақирди ва радио орқали Вячеслав Михайловичнинг чиқишини тинглаб ўтирди”, — дея эслайди Молотов оиласидаги хизматкорлардан бири.

Унинг рафиқаси Полина Жемчужина ўзини биринчи хоним деб ҳисобларди: ҳашаматли кийинар, ҳеч бир базм-у жамшидлар, театрларни қолдирмас, хорижда саёҳат қилар, у ерда замонавий кийим-кечаклар ҳамда турли буюмларни олиб келарди.

АҚШда эса бадавлат акаси, Фаластинда опаси яшарди. Бир сафар аёл Америкадан чиройли ўйинчоқлар ва арча учун ишлатиладиган безакларни олиб келади: Лениндан кейин Янги йил арчасини ўрнатиш бўйича анъана йўқолиб кетганди ва айнан Вячеслав Молотов буни қайта тиклади.

Турли вақтлар давомида аёл текстиль ишлаб чиқариш, парфюмерия ва балиқчилик хўжаликларига раҳбарлик қилди. “Қизил Москва” атирлари дизайни айнан унга тегишли дея ҳисобланади. Олий совет элитаси вакиллари баъзида Молотовнинг рафиқаси ҳаммани қандай яшаш ва нималар қилиш кераклигига ўргатаётганидан шикоят қиларди: Полина хизматкорига уйни қандай қилиб тозалаш ва тайёрлашни тушунтирар, Халқ комиссариати аёлларига эса нима кийиш ва болаларга қандай таълим беришни ўргатар эди. Айтишларича, у барча йўналишларда энг аълосига ҳаракат қилган: уй саранжом-саришта, кийимлар — Москвадаги энг яхшилари.

У Иосиф Сталиннинг рафиқаси Надежда Аллилуева билан яқин дугона эди — аёллар партия органларида бирга ишлаган, аввал бошида коммунал квартираларнинг бирида бирга яшашган ҳам. Йўллар айро тушганидан кейин ҳам улар узоқ вақт қўшни бўлиб қолди. Ўз жонига қасд қилишидан олдинги охирги кечада Аллилуева Молотовнинг хотинига оилавий муаммолар ҳақида гапиради. Айнан Жемчужина Аллилуэванинг жасадини кўриб, Сталинлар ёрдамчисини биринчи бўлиб чақирганди. Гап-сўзларга кўра, шунинг ўзи ҳам “халқлар отаси”га Молотовнинг рафиқасини кўздан нарига йўқотиш учун кифоя қилган. Бироқ бу сал кейинроқ юз беради.

Дўстликдан хоинликкача бир қадам

Молотов Сталиндан кўра халққа яқинроқ шахс эди. “Правда” газетасида унинг портретлари ва нутқлари совет етакчисиникидан кўпроқ босиларди. Молотовнинг ҳақиқий исми — Вячеслав Скрябин. У 1890 йилда Вяцк губерниясида кўп фарзандли мешчанлар оиласида дунёга келган. Аввалида Қозон билим юртида таълим олган, кейин эса Санкт-Петербург политехника билим юртига кирган ва у ерда тўртинчи босқичгача ўқийди — кейин эса сиёсий модда билан ҳибсга олинади.

Гап шундаки, 16 ёшида у болшевикларга қўшилади: “Правда” газетаси таҳририятида у бўлажак совет етакчиси Иосиф Сталин билан танишиб қолади. Ушбу учрашув унинг ҳаётини белгилаб берди. Кейинги 40 йил давомида улар яқин дўст ва сиёсий иттифоқчига айланди — 1952 йилга қадар. Ўлимидан бир йил олдин Сталин кўпчилик учун кутилмаган ҳолда шунча йиллик елкадоши томонга қаттиқ танқид сўзларини билдиради.

Икки оғайни бир-бирига мафтун бўлиб қолгандек эди. Сталиндан илҳомланган Вячеслав партияда ўзига ҳам тахаллус олади: натижада Молотовда тўхтайди. 1917 йилги инқилобдан кейин унинг карьерасида улкан парвозлар бошланади. Бир неча йил ичида у мамлакат тақдирини ҳал қиладиган тор доирадаги инсонлар қаторига киради.

Сталин Молотовга чексиз ишонадигандек туюларди. 1930 йилларда Молотов Халқ комиссарлари кенгаши раисига айланди, яъни том маънода бош вазир — мамлакатдаги иккинчи одам бўлди. Саноатлаштириш, коллективизация, “қулоқчилик”, репрессия, минглаб инсонлар умрига зомин бўлган “отувга ҳукм қилинганлар рўйхати” — у буларнинг барчасига алоқадор.

1939 йилда у ташқи ишлар халқ комиссариати Максим Литвинов ўрнини эгаллайди. Мазкур тайинлов Молотов учун кутилмаган бўлди: сиёсатчи дипломатик иш учун тайёр эмас, бунинг устига хориж тилларини билмас эди. Шундай бўлсада у чет тилини ўрганишга киришади ва охир-оқибат немисча, француз ва инглизча тушунадиган ҳамда ўқий оладиган даражага етади.

1949 йилга келиб Молотовнинг таъсир доираси кучсизланган бўлса-да, халқ уни Сталиндан кейинги раҳбар сифатида ҳисобларди. Сиёсатчининг ҳукмронлиги одамлар кўз ўнгида парчалана бошлади: у совет дипломатияси раҳбари лавозимидан олинди, рафиқаси Полина Жемчужина “яҳудий миллатчилиги” моддаси бўйича қамалади. Бутун умри давомида уни яхши кўрган эркак рафиқасининг ёнини олишга жазм эта олмайди. Чунки у даврида Молотовнинг ўзи ва оиласи ҳам “халқ душмани”га айланиши мумкин эди.

Молотовнинг ён атрофдагилар у Сталиндан барибир нимадир сўрашга журъат топгани, шундан кейингина Полина ҳибсга олингани ҳақида гапирарди. Советлар етакчиси гап нима ҳақида кетаётганини ҳам тушунмаётганини айтиб, ўзининг қариндошлари ҳам ҳибсга олинаётганини билдиради. Молотов ва Жемчужина тезда ажрашади, шундан сўнг аёл Ватанга хиёнат ва сионистлар билан алоқада айбланади ва Қозоғистон чўлларига 5 йилга сургун қилинади.

Қанчадир муддат ўтгач, Сталин ўз дўстидан ҳам шубҳалана бошлайди. Муқаррар ўлимдан уни 1953 йилнинг март ойида Сталиннинг вафоти қутқариб қолади. Полина Семёнова шундан кейингина Москвага қайтарилади. Молотовнинг мамлакат раҳбариятидаги обрўси секин-аста тиклана бошланади, бироқ бу узоқ давом этмади. Сиёсатчи янги раҳбари Никита Хрушчёвнинг Сталинга қарши йўналишига бардош бера олмади. У янги етакчига қарши чиқиш қилади ва мағлубиятга учрайди. Натижада у Москвадан узоқроққа — Мўғулистонга элчи қилиб жўнатилади, кейин эса партиядан умуман чиқариб юборилади ва 1963 йилда нафақага кузатилади.

Молотов ҳаётлигидаёқ “сиғиниладиган” шахсга айланди ва унинг барбод бўлишини кузатди. 1957 йилга қадар СССРдаги 38 та аҳоли пункти унинг номи билан аталар эди. Перм ҳам 1940 йилдан 1957 йилга қадар Молотов дея номланган, Свердловск эса Молотовск эди. Харитада, шунингдек, Молотов чўққиси, Молотов бурни каби жой номлари ҳам бўлиб, кема ва крейсерларга ҳам унинг номи берилганди.

Ғазабга учраган аёл

Аввалига Молотов Кремлга қарашли квартираларда яшайди, кейин эса Грановский кўчасидаги уйга кўчиб ўтади — оиласи билан бутун бошли қаватни эгалларди. СССР Соғлиқни сақлаш вазири Тўртинчи бош бошқармаси ҳузуридаги даволаш ошхонаси ҳам шу ерда жойлашганди. Унга бириктирилган ҳар бир инсонга тушлик ва кечки овқат учун талон бериларди. Вячеслав Михайлович ҳокимиятдан четлаштирилганидан кейин ҳам Молотовлар оиласи шу каби талонларни олиб келган. Оиланинг хизматкори ҳафтада бир маротаба у ерга бориб, тушлик ва кечки овқат учун мўлжалланган маҳсулотларни олиб кетарди.

Уруш йиллари давомида номенклатура вакиллари оддий аҳоли каби овқатланмасди, улар кўнгли тусаган таомни буюртма қилишга қодир эдилар. 1941 йил 1 октябрь куни биринчи Москва конференцияси якунланганида иттифоқ державалари вакиллари Москвада базм уюштиради. Катта Кремль саройининг Екатерина залида ташкил этилган банкетда 100 киши — асосан хориж дипломатлари қатнашади.

“Дастурхон ёзилган столлар қора ва қизил икралар, расстегайлар (сомса) ва қийма солинган судаклардан синиб тушай дерди. Ароқ, коняк ва бошқа турдаги ликёрлар дарё бўлиб оқди”, — деб ёзади улар ўз мемуарларида.

Молотов кўплаб имтиёзлардан маҳрум этилади. Шунда 1918 йилдан буён партия аъзоси бўлиб келган, репрессия қурбони бўлган рафиқаси унга қатор имтиёзлар қайтарилишига эришади. У 1-сонли поликлиникага бириктирилади, аммо бу сафар Полина Жемчужинанинг турмуш ўртоғи сифатида.

Грановский кўчасидаги квартира ва Жуковкадаги дачаси ўзига қолдирилади. Совет вақтида хусусий мулк мавжуд эмасди, шу сабабдан уйлар расман ташкилотларга тегишли аниқ бир шахсга эмас, ташкилотларга тегишли ҳисобланарди. Дачалар тез-тез ўз эгаларини алмаштириб турарди. Шу тарзда Молотов репрессияга учраган “НКВД”нинг собиқ раҳбари Генрий Ягоданинг уйига кўчиб ўтади.

Юқори мартабали собиқ амалдорга нафақа даврида қўриқчилар берилмасди, у Москва бўйлаб бемалол ҳаракатлана оларди, тўғри давлат машинасида эмас, балки жамоат транспортида. Молотов кутубхонада профессор ва академиклар залига ташриф буюриш ҳуқуқини сақлаб қолади. Шунингдек, у тез-тез концертлар, кўргазма ва театларга тушиб турарди.

Молотовнинг рафиқаси умрининг сўнгги йилларини Марказий клиник шифохонасида ўтказади. Молотов ҳар куни дачасидан электричкада рафиқасининг олдига келар ва кун бўйи унинг ёнида ўтирарди. Аёлининг саратондан ўлими унинг учун ҳақиқий фалокатга айланди. Вячеслав Михайлович рафиқасидан кейин яна 16 йил умр кечирди ва 1986 йилнинг ноябрида вафот этди.