1966-yilda O‘zbekistonda zilzila sodir bo‘lgach, butun Toshkent larzaga keldi. Kuchli zilzila yuzlab binolarni vayron qildi. Ko‘pgina davlatlar — sobiq Sovet respublikalari — odamlarni qutqarish, vayronagarchiliklarni tozalash, uylar va infratuzilmani tiklashga yordamlashdi. 3-5 yil ichida shahar butunlay qayta qurildi. Toshkent bugungi kunda jadal yangi qurilishlar, iqtisodiy taraqqiyot va aholi sonining o‘sishi bilan “Markaziy Osiyo durdonasi” hisoblanadi. O‘tgan o‘n yil ichida yuqoridagi uch omil shahar qiyofasini butunlay o‘zgartirdi.
Toshkentning rivojlanishi mintaqaning eng seysmik hududlaridan birida sodir bo‘lmoqda. Rivojlanishi seysmik xavf tug‘diradigan Markaziy Osiyoning boshqa shaharlari ham bor: Bishkek, Dushanbe, Olmaota va bu bir nechtasi xolos.
EM-DAT global ma’lumotlar bazasiga ko‘ra, 2000-yildan buyon mintaqadagi tabiiy ofatlar 10 millionga yaqin odamga zarar yetkazgan va 2 milliard AQSH dollaridan ortiq iqtisodiy yo‘qotishlarga sabab bo‘lgan. Iqlim o‘zgarishi tabiiy ofatlarni tez-tez va vayronkor qiladi.
Tabiiy ofatlarning zarbalariga chidamlilik muhim ahamiyatga ega. Chidamlilikni oshirish hukumatlar xavf-xatarlar paydo bo‘lganda ularga qarshi kurashish o‘rniga ularni boshqarishi mumkinligini anglatadi. Bu uchta ustunni o‘z ichiga oladi: jismoniy, ijtimoiy va moliyaviy.
Moliyaviy barqarorlik yoki ofat xavfini moliyalashtirish — bu ofatdan keyin xarajatlarni moliyaviy boshqarishga tayyor bo‘lish uchun tejamkor va o‘z vaqtidagi yondashuv.
Markaziy Osiyoda hukumatlar asosan o‘z byudjetlariga tayanadi: tabiiy ofatlar yuz berganda moliya vazirliklari zaxira fondlaridan foydalanadi, byudjetni qayta taqsimlaydi, qarz oladi va birdamlik mablag‘larining chet eldan tez kelishiga umid qiladi. Biroq davlat sektori katta zarbalarga yolg‘iz dosh bera olmaydi.
Xususiy sektor mintaqada tabiiy ofatlar bilan bog‘liq xarajatlarni moliyalashda deyarli ishtirok etmaydi. Sug‘urtaning kirishi raqamda past, kapital bozorlar esa rivojlanmagan.
Qirg‘iziston Markaziy Osiyoda pioner hisoblanadi. 2015-yilda hukumat tabiiy ofatlardan majburiy sug‘urta dasturini yaratdi. Dastlab uni amalga oshirish uchun Davlat sug‘urta tashkiloti tuzildi. Hozir hukumat davlat-xususiy birlashmasini qurmoqda. Ushbu dastur o‘z potensialiga erishish uchun hali ham ko‘p qo‘llab-quvvatlashni talab qiladi, jumladan, u hali ham hukumat uchun katta shartli javobgarlikni keltirib chiqaradi va odamlarning 10 foizidan kamini qamrab oladi. Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari moliyaviy tayyorlik masalasini endigina o‘rgana boshlamoqda.
- Tojikiston tabiiy ofatlar xavfini moliyalashtirish (DRF) strategiyasini qabul qildi va hozirda tabiiy ofatlar ehtimoliga zaxira fondini yaratish imkoniyatlarini o‘rganmoqda.
- O‘zbekiston tabiiy ofatlar xavfini moliyalashtirish bo‘yicha birinchi strategiyasini ishlab chiqishga tayyorlanmoqda. Xalqaro moliya institutlari bu mamlakatlarga tahlilda va salohiyatni oshirishda yordam bermoqda, biroq hali ko‘p ish qilish kerak.
Markaziy Osiyo davlatlari qanday yechimlarni ko‘rib chiqishlari mumkin?
Xatarlarni taqsimlash turli moliyalashtirish manbalarini iqtisodiy jihatdan samarali birlashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. Tabiiy ofatlar xavfini moliyalashtirishda davlat-xususiy sherikchilik o‘rganilishi kerak bo‘lgan yana bir yechimdir.
Bu tabiiy ofatdan jabrlangan uy xo‘jaliklariga tez va adekvat to‘lovlarni ta’minlash uchun davlat va xususiy imkoniyatlarni safarbar qiladigan fond (Qirg‘izistonda bo‘lgani kabi) bo‘lishi mumkin. Bu yirik tizimli hodisalar (masalan, 1966-yilgi Toshkent zilzilasi) yuz berganda mamlakatning davlat byudjetiga qaramligini kamaytirishga yordam beradi.
Markaziy Osiyo davlatlari uchun Turkiya ibrat olish uchun yaxshi namunadir. Taxminan, 23 yil muqaddam mamlakat hukumati 2023 yilga kelib barcha uylarning qariyb 50 foizini sug‘urta qiladigan Turkiyaning tabiiy ofatlardan sug‘urtalash fondini yaratdi. 2023-yilgi halokatli zilziladan so‘ng, to‘lovlarning aksariyati bir necha oy ichida amalga oshirildi.
E’tibor bering, bundan 10 yil oldin, Kraystcherchdagi zilziladan so‘ng Yangi Zelandiya zilzila komissiyasiga barcha da’volarni hal qilish va to‘lash uchun yillar kerak bo‘ldi, o‘shandan beri ko‘p saboqlar olindi.
Favqulodda vaziyatlardan keyin davlat budjetlariga ortiqcha bog‘liqlikni kamaytirishdan tashqari, davlat-xususiy sherikchilik yechimlari to‘lovlarni tezroq, shaffofroq va maqsadli amalga oshirishga yordam beradi.
Izoh (0)