1966 йилда Ўзбекистонда зилзила содир бўлгач, бутун Тошкент ларзага келди. Кучли зилзила юзлаб биноларни вайрон қилди. Кўпгина давлатлар — собиқ Совет республикалари — одамларни қутқариш, вайронагарчиликларни тозалаш, уйлар ва инфратузилмани тиклашга ёрдамлашди. 3-5 йил ичида шаҳар бутунлай қайта қурилди. Тошкент бугунги кунда жадал янги қурилишлар, иқтисодий тараққиёт ва аҳоли сонининг ўсиши билан “Марказий Осиё дурдонаси” ҳисобланади. Ўтган ўн йил ичида юқоридаги уч омил шаҳар қиёфасини бутунлай ўзгартирди.
Тошкентнинг ривожланиши минтақанинг энг сейсмик ҳудудларидан бирида содир бўлмоқда. Ривожланиши сейсмик хавф туғдирадиган Марказий Осиёнинг бошқа шаҳарлари ҳам бор: Бишкек, Душанбе, Олмаота ва бу бир нечтаси холос.
ЭМ-ДАТ глобал маълумотлар базасига кўра, 2000 йилдан буён минтақадаги табиий офатлар 10 миллионга яқин одамга зарар етказган ва 2 миллиард АҚШ долларидан ортиқ иқтисодий йўқотишларга сабаб бўлган. Иқлим ўзгариши табиий офатларни тез-тез ва вайронкор қилади.
Табиий офатларнинг зарбаларига чидамлилик муҳим аҳамиятга эга. Чидамлиликни ошириш ҳукуматлар хавф-хатарлар пайдо бўлганда уларга қарши курашиш ўрнига уларни бошқариши мумкинлигини англатади. Бу учта устунни ўз ичига олади: жисмоний, ижтимоий ва молиявий.
Молиявий барқарорлик ёки офат хавфини молиялаштириш — бу офатдан кейин харажатларни молиявий бошқаришга тайёр бўлиш учун тежамкор ва ўз вақтидаги ёндашув.
Марказий Осиёда ҳукуматлар асосан ўз бюджетларига таянади: табиий офатлар юз берганда молия вазирликлари захира фондларидан фойдаланади, бюджетни қайта тақсимлайди, қарз олади ва бирдамлик маблағларининг чет элдан тез келишига умид қилади. Бироқ давлат сектори катта зарбаларга ёлғиз дош бера олмайди.
Хусусий сектор минтақада табиий офатлар билан боғлиқ харажатларни молиялашда деярли иштирок этмайди. Суғуртанинг кириши рақамда паст, капитал бозорлар эса ривожланмаган.
Қирғизистон Марказий Осиёда пионер ҳисобланади. 2015 йилда ҳукумат табиий офатлардан мажбурий суғурта дастурини яратди. Дастлаб уни амалга ошириш учун Давлат суғурта ташкилоти тузилди. Ҳозир ҳукумат давлат-хусусий бирлашмасини қурмоқда. Ушбу дастур ўз потенциал ига эришиш учун ҳали ҳам кўп қўллаб-қувватлашни талаб қилади, жумладан, у ҳали ҳам ҳукумат учун катта шартли жавобгарликни келтириб чиқаради ва одамларнинг 10 фоизидан камини қамраб олади. Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари молиявий тайёрлик масаласини эндигина ўргана бошламоқда.
- Тожикистон табиий офатлар хавфини молиялаштириш (DRF) стратегиясини қабул қилди ва ҳозирда табиий офатлар эҳтимолига захира фондини яратиш имкониятларини ўрганмоқда.
- Ўзбекистон табиий офатлар хавфини молиялаштириш бўйича биринчи стратегиясини ишлаб чиқишга тайёрланмоқда. Халқаро молия институтлари бу мамлакатларга таҳлилда ва салоҳиятни оширишда ёрдам бермоқда, бироқ ҳали кўп иш қилиш керак.
Марказий Осиё давлатлари қандай ечимларни кўриб чиқишлари мумкин?
Хатарларни тақсимлаш турли молиялаштириш манбаларини иқтисодий жиҳатдан самарали бирлаштириш учун муҳим аҳамиятга эга. Табиий офатлар хавфини молиялаштиришда давлат-хусусий шерикчилик ўрганилиши керак бўлган яна бир ечимдир.
Бу табиий офатдан жабрланган уй хўжаликларига тез ва адекват тўловларни таъминлаш учун давлат ва хусусий имкониятларни сафарбар қиладиган фонд (Қирғизистонда бўлгани каби) бўлиши мумкин. Бу йирик тизимли ҳодисалар (масалан, 1966 йилги Тошкент зилзиласи) юз берганда мамлакатнинг давлат бюджетига қарамлигини камайтиришга ёрдам беради.
Марказий Осиё давлатлари учун Туркия ибрат олиш учун яхши намунадир. Тахминан, 23 йил муқаддам мамлакат ҳукумати 2023 йилга келиб барча уйларнинг қарийб 50 фоизини суғурта қиладиган Туркиянинг табиий офатлардан суғурталаш фондини яратди. 2023 йилги ҳалокатли зилзиладан сўнг, тўловларнинг аксарияти бир неча ой ичида амалга оширилди.
Эътибор беринг, бундан 10 йил олдин, Крайстчерчдаги зилзиладан сўнг Янги Зеландия зилзила комиссиясига барча даъволарни ҳал қилиш ва тўлаш учун йиллар керак бўлди, ўшандан бери кўп сабоқлар олинди.
Фавқулодда вазиятлардан кейин давлат бюджетларига ортиқча боғлиқликни камайтиришдан ташқари, давлат-хусусий шерикчилик ечимлари тўловларни тезроқ, шаффофроқ ва мақсадли амалга оширишга ёрдам беради.
Изоҳ (0)