Joriy yilning 23–24-noyabr kunlari Ozarbayjon poytaxti Boku shahrida BMTning Markaziy Osiyo iqtisodiyotlari uchun maxsus dasturi (SPEKA) birinchi sammiti bo‘lib o‘tdi.
“Daryo” ushbu mavzuda iqtisodiy tahlilchi Shuhrat Rasul va siyosatshunos Oybek Sirojov bilan suhbatlashdi.
– Suhbatimiz boshida SPEKA dasturining qisqacha tarixiga to‘xtalib o‘tsak.
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Dunyoda xalqaro tashkilotlar juda ko‘p. SPEKA tashkiloti 1998-yilda Toshkent deklaratsiyasi asosida tashkil etilgan bo‘lib, u mintaqaviy tashkilot hisoblanadi. Bu tashkilotda bir nechta muhim ustuvor masalalar bor. Birinchisi, mintaqada transport tizimini shakllantirish. Ikkinchisi, suv va energiya resurslarini tejash. Uchinchisi, mintaqadagi uglevodorod mahsulotlarini jahon bozoriga olib chiqish.
Yana bir muhim jihati shundaki, BMT va BMTning Yevropa komissiyasi hamda Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy komissiyasi va Markaziy Osiyoning 5 ta davlat rahbari SPEKA deklaratsiyasiga imzo qo‘ygan. Aynan shu doirada hamkorlik qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu dasturning asosiy maqsadi – Markaziy Osiyo mamlakatlarini global iqtisodiy jarayonlarga integratsiya qilish hisoblanadi.
Shuhrat Rasul, iqtisodiy tahlilchi:
– Bu tashkilotning asosiy maqsadi 2 ta. Birinchi – Ozarbayjon va Markaziy Osiyoning 5 ta davlatini o‘zaro integratsiya qilish. Ikkinchi – yaxlit iqtisodiy hududni birgalikda jahon iqtisodiy jarayonlariga qo‘shish. BMT qoshidagi Osiyo va Tinch okeani mintaqasi uchun iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi (ESKATO) va Yevropa iqtisodiy komissiyasi ishtirokchi davlatlar bilan birgalikda qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishadi. Bu ikki komissiya SPEKA dasturida 1998-yildan beri faoliyat yuritib keladi va shu kunga qadar hamkorlikda 400 dan ortiq iqtisodiy loyihalar amalga oshirilgan.
– Shu kunga qadar SPEKA uchrashuvlari hukumat komissiyalari doirasida tashkil etilgan ekan. Bugun uchrashuvlar davlat rahbarlari darajasiga ko‘tarildi. Nega SPEKA jonlanib qoldi?
Shuhrat Rasul, iqtisodiy tahlilchi:
– SPEKA dasturi doirasida davlat rahbarlarining uchrashuvini tashkil etish Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev tashabbusi bilan bo‘ldi. Shuningdek, bu sammitda mehmon davlatlar sifatida Vengriya va Gruziya bosh vaziri hamda Ko‘rfaz arab davlatlari hamkorlik kengashi bosh kotibi qatnashdi. Mana shu ishtirok etgan mamlakatlar sammitning nufuzini ancha oshirdi.
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– SPEKAning jonlanishini dunyodagi geosiyosiy jarayon bilan ham bog‘lash mumkin. Bugun dunyoda o‘ziga xos yangi tartibot shakllanmoqda. Mana shu tartibot zamirida mintaqa davlatlari yangi imkoniyatlar izlamoqda. Hozir Rossiyaga nisbatan muqobil bo‘lgan transport yo‘llarini shakllantirishdan ham Yevropa, ham mintaqa davlatlari manfaatdor. Shu nuqtai nazardan, Ozarbayjon prezidentining tashabbusi bilan ushbu dastur davlat rahbarlari darajasiga ko‘tardi.
– SPEKA dasturining iqtisodiy salohiyati qanday?
Shuhrat Rasul, iqtisodiy tahlilchi:
– Buning uchun statistik raqamlariga murojaat qilishimiz kerak. Chunki statistik raqamlar biror bir loyihaning qanday ketayotganini ko‘rsatadi. 1998-yilda Markaziy Osiyo va Ozarbayjonning yalpi ichki mahsuloti (YAIM) bor yo‘g‘i 48 milliard dollarni tashkil etgan. 2022-yilda esa bu davlatlarning YAIM 477 milliard dollarni tashkil qilgan. Yaʼni o‘sish 10 barobar!
Yana bir muhim jihati, 1998-yilda SPEKAga aʼzo mamlakatlarning o‘zaro savdo aylanmasi 1 milliard dollar atrofida bo‘lgan. 2022-yilda bo‘lsa, bu aʼzo davlatlarning o‘zaro savdosi aylanma 52700 million dollarga ko‘tarilgan. Eʼtibor bering, o‘zaro savdo 52 barobarga oshgan!
O‘zbekiston so‘nggi 8 yil ichida qo‘shni davlatlar va Ozarbayjon bilan o‘zaro savdoni 2 barobarga ko‘paytira oldi. O‘zbekistonning savdo hajmi 2022-yil yakunlariga ko‘ra, 8,5 milliard dollarni tashkil qilmoqda. Albatta bu O‘zbekistonning dunyoga ochilishi bilan bog‘liq.
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Har qanday katta loyiha sarmoya talab qiladi. SPEKAga aʼzo mamlakatlarning YAIM 10 barobarga oshgani ko‘rsatmoqdaki, bizda shunday katta loyihalarni amaliyotga tadqiq etish uchun iqtisodiy imkoniyatlar paydo bo‘lgan.
– SPEKA sammit davomida davlatlar o‘zaro qanday kelishuvlarga erishdi va ushbu kelishuvlar O‘zbekistonga qanchalik manfaatli?
Shuhrat Rasul, iqtisodiy tahlilchi:
– O‘zbekiston prezidenti SPEKA sammitida bir qancha muhim tashabbuslarni ilgari surdi. Xususan, Shavkat Mirziyoyev 2030-yilgacha aʼzo davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo aylanmasini 100 milliard dollarga chiqarish va oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha komissiya tuzish tashabbuslarini ilgari surdi. BMTning oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha komissiyasi mavjud. Ushbu komissiya xulosalariga ko‘ra, suv tanqisligi tufayli Markaziy Osiyoda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda mehnat unumdorligi 40 foizga tushib ketishi mumkin. Bu ko‘rsatkich 2 milliard dollarlik qishloq xo‘jaligi mahsuloti degani.
Hozirda mintaqada demografik o‘sish yuqori suratda kechmoqda. BMT demografiya komissiyasi Markaziy Osiyo mintaqasida demografik o‘sish 2050-yilga borib 150 millionga yaqinlashishini taxmin qilgan. Bir tomondan aholimiz shiddat bilan o‘smoqda. Ammo boshqa tomondan suv tanqisligi sababli oziq-ovqat yetishmovchiligi yuzaga kelishi mumkin. Shu sababdan O‘zbekiston rahbari SPEKA qoshida oziq-ovqat komissiyasi tuzish va bu komissiyaning birinchi forumini Samarqand shahrida o‘tkazish tashabbusini ilgari surdi.
Shuningdek, Shavkat Mirziyoyev yashil energetikani rivojlantirish bo‘yicha ham bir qator tashabbuslarni ilgari surdi. So‘nggi vaqtlarda O‘zbekiston yashil energetika bo‘yicha juda yaxshi ishlarni amalga oshirmoqda. Kecha ham tenderda O‘zbekiston hududida katta elektr stansiya qurish loyihasini Saudiya Arabistonining Acwa Power kompaniyasi yutib oldi.
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Bo‘lib o‘tgan uchrashuv davomida Boku dekoratsiyasi qabul qilindi. Bu dekoratsiyada 9 ta ustuvor masalalar belgilab berilgan. Eʼtiborlisi, O‘zbekiston rahbari tomonidan 7 ta tashabbus ilgari surilgan bo‘lsa, shundan 3 tasi qabul qilingan dekoratsiya kiritildi. Masalan, Shavkat Mirziyoyev tomonidan SPEKAning maqsadli jamg‘armasini tashkil etish tashabbusi ilgari surilgan edi. Bu tashabbus qabul qilingan deklaratsiyaga kiritildi.
Bundan tashqari, davlatlar o‘rtasida savdo to‘siqlarini bartaraf etish va 2024-yilda transport yo‘nalishlari xalqaro forumini O‘zbekistonda o‘tkazish masalasi ilgari surildi. Shuningdek, SPEKA doirasida ishbilarmon xotin-qizlar kengashini tuzish masalasi ko‘tarildi. Bu ham muhim.
Bugun mintaqaviy tashkilotlar juda ko‘p. Ayrimlari bir-birining faoliyatini takrorlaydi. SPEKAga aʼzo davlatlar ishtirokida so‘nggi ikki oy ichida boshqa platformalarda bir qancha uchrashuv va sammitlar bo‘lib o‘tdi.
– Men ham shu savolni o‘rtaga tashlamoqchi edim. SPEKAda aʼzo davlatlar boshqa tashkilotlarga ham aʼzo. Masalan, turkiy davlatlar tashkiloti va iqtisodiy hamkorlik tashkiloti. Shu ko‘tarilgan masalalarni men sanab o‘tgan tashkilotlarda hal qilib bo‘lmaydimi?
– Meni nazarimda bu yerda 2 ta muhim masala bor. Birinchidan, SPEKA dasturi BMTning shafeligi asosida faoliyat yuritadi. SPEKAning shunday huquqiy asoslari yaratilganki, a’zo mamlakatlar ham Yevropa bilan, ham Osiyo-tinch okeani bilan iqtisodiy hamkorlik qilishi mumkin. Vaholanki, Turkiy davlat tashkiloti va Iqtisodiy hamkorlik tashkilotida bunday masalalar yo‘q.
Bundan tashqari, turkiy davlatlar tashkilotiga Tojikiston aʼzo emas, lekin SPEKAga qo‘shilgan. Vengriya va Gruziya hamda Ko‘rfaz arab davlatlarining SPEKAda ishtirok etayotgani ham bu tashkilotning nufuzini ancha oshiradi.
– SPEKAning istiqbolini qanday ko‘rasizlar?
Shuhrat Rasul, iqtisodiy tahlilchi:
– Agar SPEKA doirasida 2030-yilga qadar oldinga qo‘yilgan maqsadlar amalga oshirilsa, aʼzo mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy savdo aylanma yana ikki baravarga oshishi mumkin. Bu yerda gap faqat savdo qilishda emas, balki sanoat kooperatsiyalarining o‘sishida. Masalan, O‘zbekistonning UzAutoMotors kompaniyasi Qozog‘iston va Ozarbayjonda o‘z filialini ochgan. Yaqinda Tojikistonda ham ochilishi kutilmoqda. O‘z navbatida, Ozarbayjonning yengil sanoati ham O‘zbekiston bozoriga qiziqish bildirmoqda. Bundan tashqari, bir qancha xorijiy kompaniyalar O‘zbekistonga kirib kelmoqda. Bularning barchasi sanoat korporatsiyasi hisoblanadi. Agar davlatlar o‘rtasida sanoat korporatsiyasi yaxshi rivojlanib ketsa, SPEKAning istiqboli katta.
Oybek Sirojov, siyosatshunos:
– Men SPEKAning istiqbolini 2 ta muhim omil bilan belgilamoqchiman. Birinchidan, tashkilotning kelajagi uning qay darajada institutsionallashuviga bog‘liq. Bu o‘zaro kelishuvlarni bajarilishini taʼminlaydi. Ikkinchidan, Ozarbayjondagi Zangezur koridorining istiqboldagi taqdiri bu tashkilot uchun muhim hisoblanadi. Agar shu koridor ochilsa, SPEKA aʼzolariga transport-logistika sohasini rivojlantirish imkoniyatini beradi.
Sardor Ali suhbatlashdi
Izoh (0)