Жорий йилнинг 23–24 ноябрь кунлари Озарбайжон пойтахти Боку шаҳрида БМТнинг Марказий Осиё иқтисодиётлари учун махсус дастури (СПЕКА) биринчи саммити бўлиб ўтди.
“Дарё” ушбу мавзуда иқтисодий таҳлилчи Шуҳрат Расул ва сиёсатшунос Ойбек Сирожов билан суҳбатлашди.
– Суҳбатимиз бошида СПЕКА дастурининг қисқача тарихига тўхталиб ўтсак.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Дунёда халқаро ташкилотлар жуда кўп. СПЕКА ташкилоти 1998 йилда Тошкент декларацияси асосида ташкил этилган бўлиб, у минтақавий ташкилот ҳисобланади. Бу ташкилотда бир нечта муҳим устувор масалалар бор. Биринчиси, минтақада транспорт тизимини шакллантириш. Иккинчиси, сув ва энергия ресурсларини тежаш. Учинчиси, минтақадаги углеводород маҳсулотларини жаҳон бозорига олиб чиқиш.
Яна бир муҳим жиҳати шундаки, БМТ ва БМТнинг Европа комиссияси ҳамда Осиё-Тинч океани иқтисодий комиссияси ва Марказий Осиёнинг 5 та давлат раҳбари СПЕКА декларациясига имзо қўйган. Айнан шу доирада ҳамкорлик қилиш муҳим аҳамият касб этади. Бу дастурнинг асосий мақсади – Марказий Осиё мамлакатларини глобал иқтисодий жараёнларга интеграция қилиш ҳисобланади.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Бу ташкилотнинг асосий мақсади 2 та. Биринчи – Озарбайжон ва Марказий Осиёнинг 5 та давлатини ўзаро интеграция қилиш. Иккинчи – яхлит иқтисодий ҳудудни биргаликда жаҳон иқтисодий жараёнларига қўшиш. БМТ қошидаги Осиё ва Тинч океани минтақаси учун иқтисодий ва ижтимоий комиссияси (ESКАТО) ва Европа иқтисодий комиссияси иштирокчи давлатлар билан биргаликда қўйилган мақсадларни амалга оширишади. Бу икки комиссия СПЕКА дастурида 1998 йилдан бери фаолият юритиб келади ва шу кунга қадар ҳамкорликда 400 дан ортиқ иқтисодий лойиҳалар амалга оширилган.
– Шу кунга қадар СПЕКА учрашувлари ҳукумат комиссиялари доирасида ташкил этилган экан. Бугун учрашувлар давлат раҳбарлари даражасига кўтарилди. Нега СПЕКА жонланиб қолди?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– СПЕКА дастури доирасида давлат раҳбарларининг учрашувини ташкил этиш Озарбайжон президенти Илҳом Алиев ташаббуси билан бўлди. Шунингдек, бу саммитда меҳмон давлатлар сифатида Венгрия ва Грузия бош вазири ҳамда Кўрфаз араб давлатлари ҳамкорлик кенгаши бош котиби қатнашди. Мана шу иштирок этган мамлакатлар саммитнинг нуфузини анча оширди.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– СПЕКАнинг жонланишини дунёдаги геосиёсий жараён билан ҳам боғлаш мумкин. Бугун дунёда ўзига хос янги тартибот шаклланмоқда. Мана шу тартибот замирида минтақа давлатлари янги имкониятлар изламоқда. Ҳозир Россияга нисбатан муқобил бўлган транспорт йўлларини шакллантиришдан ҳам Европа, ҳам минтақа давлатлари манфаатдор. Шу нуқтаи назардан, Озарбайжон президентининг ташаббуси билан ушбу дастур давлат раҳбарлари даражасига кўтарди.
– СПЕКА дастурининг иқтисодий салоҳияти қандай?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Бунинг учун статистик рақамларига мурожаат қилишимиз керак. Чунки статистик рақамлар бирор бир лойиҳанинг қандай кетаётганини кўрсатади. 1998 йилда Марказий Осиё ва Озарбайжоннинг ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) бор йўғи 48 миллиард долларни ташкил этган. 2022 йилда эса бу давлатларнинг ЯИМ 477 миллиард долларни ташкил қилган. Яъни ўсиш 10 баробар!
Яна бир муҳим жиҳати, 1998 йилда СПЕКАга аъзо мамлакатларнинг ўзаро савдо айланмаси 1 миллиард доллар атрофида бўлган. 2022 йилда бўлса, бу аъзо давлатларнинг ўзаро савдоси айланма 52700 миллион долларга кўтарилган. Эътибор беринг, ўзаро савдо 52 баробарга ошган!
Ўзбекистон сўнгги 8 йил ичида қўшни давлатлар ва Озарбайжон билан ўзаро савдони 2 баробарга кўпайтира олди. Ўзбекистоннинг савдо ҳажми 2022 йил якунларига кўра, 8,5 миллиард долларни ташкил қилмоқда. Албатта бу Ўзбекистоннинг дунёга очилиши билан боғлиқ.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Ҳар қандай катта лойиҳа сармоя талаб қилади. СПЕКАга аъзо мамлакатларнинг ЯИМ 10 баробарга ошгани кўрсатмоқдаки, бизда шундай катта лойиҳаларни амалиётга тадқиқ этиш учун иқтисодий имкониятлар пайдо бўлган.
– СПЕКА саммит давомида давлатлар ўзаро қандай келишувларга эришди ва ушбу келишувлар Ўзбекистонга қанчалик манфаатли?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Ўзбекистон президенти СПЕКА саммитида бир қанча муҳим ташаббусларни илгари сурди. Хусусан, Шавкат Мирзиёев 2030 йилгача аъзо давлатлар ўртасидаги ўзаро савдо айланмасини 100 миллиард долларга чиқариш ва озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича комиссия тузиш ташаббусларини илгари сурди. БМТнинг озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича комиссияси мавжуд. Ушбу комиссия хулосаларига кўра, сув танқислиги туфайли Марказий Осиёда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда меҳнат унумдорлиги 40 фоизга тушиб кетиши мумкин. Бу кўрсаткич 2 миллиард долларлик қишлоқ хўжалиги маҳсулоти дегани.
Ҳозирда минтақада демографик ўсиш юқори суратда кечмоқда. БМТ демография комиссияси Марказий Осиё минтақасида демографик ўсиш 2050 йилга бориб 150 миллионга яқинлашишини тахмин қилган. Бир томондан аҳолимиз шиддат билан ўсмоқда. Аммо бошқа томондан сув танқислиги сабабли озиқ-овқат етишмовчилиги юзага келиши мумкин. Шу сабабдан Ўзбекистон раҳбари СПЕКА қошида озиқ-овқат комиссияси тузиш ва бу комиссиянинг биринчи форумини Самарқанд шаҳрида ўтказиш ташаббусини илгари сурди.
Шунингдек, Шавкат Мирзиёев яшил энергетикани ривожлантириш бўйича ҳам бир қатор ташаббусларни илгари сурди. Сўнгги вақтларда Ўзбекистон яшил энергетика бўйича жуда яхши ишларни амалга оширмоқда. Кеча ҳам тендерда Ўзбекистон ҳудудида катта электр станция қуриш лойиҳасини Саудия Арабистонининг Аcwа Power компанияси ютиб олди.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Бўлиб ўтган учрашув давомида Боку декорацияси қабул қилинди. Бу декорацияда 9 та устувор масалалар белгилаб берилган. Эътиборлиси, Ўзбекистон раҳбари томонидан 7 та ташаббус илгари сурилган бўлса, шундан 3 таси қабул қилинган декорация киритилди. Масалан, Шавкат Мирзиёев томонидан СПЕКАнинг мақсадли жамғармасини ташкил этиш ташаббуси илгари сурилган эди. Бу ташаббус қабул қилинган декларацияга киритилди.
Бундан ташқари, давлатлар ўртасида савдо тўсиқларини бартараф этиш ва 2024 йилда транспорт йўналишлари халқаро форумини Ўзбекистонда ўтказиш масаласи илгари сурилди. Шунингдек, СПЕКА доирасида ишбилармон хотин-қизлар кенгашини тузиш масаласи кўтарилди. Бу ҳам муҳим.
Бугун минтақавий ташкилотлар жуда кўп. Айримлари бир-бирининг фаолиятини такрорлайди. СПЕКАга аъзо давлатлар иштирокида сўнгги икки ой ичида бошқа платформаларда бир қанча учрашув ва саммитлар бўлиб ўтди.
– Мен ҳам шу саволни ўртага ташламоқчи эдим. СПЕКАда аъзо давлатлар бошқа ташкилотларга ҳам аъзо. Масалан, туркий давлатлар ташкилоти ва иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти. Шу кўтарилган масалаларни мен санаб ўтган ташкилотларда ҳал қилиб бўлмайдими?
– Мени назаримда бу ерда 2 та муҳим масала бор. Биринчидан, СПЕКА дастури БМТнинг шафелиги асосида фаолият юритади. СПЕКАнинг шундай ҳуқуқий асослари яратилганки, аъзо мамлакатлар ҳам Европа билан, ҳам Осиё-тинч океани билан иқтисодий ҳамкорлик қилиши мумкин. Ваҳоланки, Туркий давлат ташкилоти ва Иқтисодий ҳамкорлик ташкилотида бундай масалалар йўқ.
Бундан ташқари, туркий давлатлар ташкилотига Тожикистон аъзо эмас, лекин СПЕКАга қўшилган. Венгрия ва Грузия ҳамда Кўрфаз араб давлатларининг СПЕКАда иштирок этаётгани ҳам бу ташкилотнинг нуфузини анча оширади.
– СПЕКАнинг истиқболини қандай кўрасизлар?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Агар СПЕКА доирасида 2030 йилга қадар олдинга қўйилган мақсадлар амалга оширилса, аъзо мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий савдо айланма яна икки бараварга ошиши мумкин. Бу ерда гап фақат савдо қилишда эмас, балки саноат кооперацияларининг ўсишида. Масалан, Ўзбекистоннинг UzAutoMotors компанияси Қозоғистон ва Озарбайжонда ўз филиалини очган. Яқинда Тожикистонда ҳам очилиши кутилмоқда. Ўз навбатида, Озарбайжоннинг енгил саноати ҳам Ўзбекистон бозорига қизиқиш билдирмоқда. Бундан ташқари, бир қанча хорижий компаниялар Ўзбекистонга кириб келмоқда. Буларнинг барчаси саноат корпорацияси ҳисобланади. Агар давлатлар ўртасида саноат корпорацияси яхши ривожланиб кетса, СПЕКАнинг истиқболи катта.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Мен СПЕКАнинг истиқболини 2 та муҳим омил билан белгиламоқчиман. Биринчидан, ташкилотнинг келажаги унинг қай даражада институционаллашувига боғлиқ. Бу ўзаро келишувларни бажарилишини таъминлайди. Иккинчидан, Озарбайжондаги Зангезур коридорининг истиқболдаги тақдири бу ташкилот учун муҳим ҳисобланади. Агар шу коридор очилса, СПЕКА аъзоларига транспорт-логистика соҳасини ривожлантириш имкониятини беради.
Сардор Али суҳбатлашди
Изоҳ (0)