Daryo muxbirining savollariga “O‘zsuvtaʼminot” axborot xizmati rahbari Akmal Murodov javob berdi.
Bundan bir necha kun oldin elektr energiyasiga tariflar oshirilishi mavzusi barcha OAVning diqqat markazida bo‘ldi. Va oydinlik kiritildiki, agar mijoz oyiga ming kilovattgacha elektr sarflasa, eski narxlarda to‘layveradi, qachonki ming kilovattdan, 5 mingdan, 10 mingdan oshib ketsa, borgan sari narx ham ko‘tariladi. Mana endi suv masalasi o‘rtaga chiqyapti. Aytingchi, bugungi kunda biz, isteʼmolchilar suv uchun qancha to‘layapmizu bizga yetkazib berilayotgan suvning tannarxi qanchaga tushyapti?
Ichimlik suvining tannarxi hamma hududlarimizda har xil. Sababi, hududlarimizning geografik va geologik joylashuvi, suv zaxiralarining mavjudligi, yetkazib berish masofasi, unga sarflanayotgan yoqilg‘i sarf-xarajatlari, xodimlarning oylik maoshi, qurilgan inshootlar, xalqaro moliya tashkilotlaridan olinadigan kredit mablag‘lari va shu kabi sarf-xarajatlarimiz tariflar ichiga kiritiladi. Ayni kunlarda eng arzon tarifimiz Toshkent shahrida – ming litr suv uchun aholi 400 so‘m to‘laydi. Nafaqat Markaziy Osiyoda, balki jahonda eng arzon narx bu.
Eng qimmat tarifimiz Navoiy viloyatida – ming litr suv uchun viloyat aholisi 3000 so‘m to‘laydi. Sababi, u yerda suv zaxiralari kam, 20 foizni tashkil qiladi. Qolgan 80 foizini aholiga Samarqand viloyatidan yetkazib beramiz. Bu qariyb 200 kilometr degani, shuncha masofaga quvurlar yotqizilgan, energiya xarajatlari shuni taqozo etadi.
Ichimlik suvining tannarxi haqida ham maʼlumot bersak. Biz 400 so‘mdan to‘layapmiz, lekin yetkazib berish sarf-xarajatlari qanchaga tushyapti?
Toshkent shahri aholisi uchun 1000 litr suv xarajati 620 so‘mdan oshyapti. Lekin biz 400 so‘mdan sotyapmiz. Ming litr suv uchun 220 so‘m farq qilyapti, boshqa hududlarimizda ham taxminan shunday. Tariflar oxirgi marta 2020-yilda o‘zgargan. Uch yil davomida narxlar oshdi, yoqilg‘i narxi, suvni tozalash uchun ishlatiladigan natriy xlor, kalsiy xlor, achchiqtosh kabilarning narxi oshdi, biz ularni xorijdan olib kelamiz. Maoshlar ham ko‘tarilayaptiyu lekin suvga to‘lovlar oshmayapti. Bundan tashqari, Xalqaro moliya institutlari tomonidan O‘zbekistonning ichimlik suvi siyosatini yaxshilashga qaratilgan mablag‘lar ajratilyapti. Bu mablag‘larni qaytarish kerak, ular suv siyosatimizning qanchalik optimalligi va konstruktivligiga qarab mablag‘ ajratadi va o‘sha mablag‘lar sarfini tahlil qilib boradi. Bergan mablag‘imizni maqsadli ishlatyaptimi, suv inshooti qurayaptimi, aholiga qulaylik yaratayaptimi degan savollarni qo‘yadi.
Elektr masalasida ham vaziyat shunga o‘xshash edi, yaʼni soha o‘z zarariga ishlayotgani sababli investorlar mablag‘ kiritishni xohlamaydi. Endi suv uchun to‘lovlarda yangi tariflar joriy etilayapti, bu tariflarni muhokamadan o‘tkazish jarayoni yakuniga yetdimi?
Bugungi kunda Qashqadaryo, Surxondaryo, Toshkent va Andijon viloyatlarida tariflar o‘zgardi. Mexanizm shundayki, mahalliy xalq deputatlari kengashi buni xalq muhokamasiga qo‘yadi, aholi tasdiqlagach, qaror chiqariladi. Toshkent shahrida ming litr suvga 1400 so‘m tarif belgilansin deb taklif beryapmiz, hali bu tasdiqlangani yo‘q. Ming litr uchun 1400 so‘m – hali ham nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyodagi eng arzon narxlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekistonda suv zaxiralarining qariyb 60-70 foizi qo‘shni davlatlardagi muzliklarning erishi va yog‘ingarchilik oqibatida hosil bo‘ladi, qolgani esa o‘zimizdagi yog‘ingarchilik hisobiga shakllanadi. Lekin o‘sha suvning boshida turgan qo‘shni davlatlarda ham ichimlik suvi bizga nisbatan qimmatroq. Masalan, Qozog‘istonda 2 ming so‘mdan 8 minggacha, Tojikistonda 2 mingdan boshlanadi. Bizda esa o‘rtacha narx ming litr suv uchun 1384 so‘m.
Do‘konda shu pulga bir litr ham suv xarid qilolmaysiz. Vaholanki, so‘nggi bir necha kunda to‘lov undirish uchun borgan o‘nlab xodimlarimiz kaltaklandi. Qarzdorlarni ogohlantiramiz, ogohlantirish xati beriladi, shundan keyin 5 kun o‘tgach, suvni o‘chirishga haqqimiz bor. Aslida, to‘lov oldindan bo‘lishi kerak. Lekin xodimlarimiz borsa, zo‘ravonlikka duch kelayapti.
Kuni kecha Namangandagi bir xususiy bog‘chada 5 kishi 2 nafar xodimimizni urib, og‘ir jarohat yetkazgan. Toshkent shahrida ham shunday holat yuz berdi.
Bu og‘riqli mavzu. Bilishimcha, Toshkent viloyatida ichimlik suvidan 140 mlrd so‘m qarzdorlik mavjud. Toshkent shahridachi?
Toshkent shahridagi qarzdorlik 250 mlrd so‘m. Respublika bo‘yicha qarzdorlik 1 trillion 360 milliard so‘mdan oshdi. Bu summa yillar davomida shakllanib kelgan. Suv – tekin degan iborani o‘zimizcha talqin qilamiz. Aslida, suv tekin emas, buning ortida 23 mingdan ortiq ishchi-xodim xizmat qilayapti. Bugungi kunda bir yillik suv sarfimizni yuz foiz desak, O‘zbekistonda 87 foiz suvni qishloq xo‘jaligiga ishlatamiz, 9 foizini baliqchilik va sanoatga, atigi 4 foizini esa ichimlik suvi tashkil etadi. Hamma gap mana shu 4 foizni asrab-avaylash va uning haqini o‘z vaqtida to‘lashda.
Suv haqini surunkali to‘lamaydiganlarni zamonaviy texnologiyalar yoramida aniqlab, o‘chirishning imkoni yo‘qmi?
Bu nozik masala. Suv birlamchi ehtiyoj ekanini inobatga olish kerak. Chunki gaz va elektr bo‘lmasa ham kun ko‘rish mumkin, lekin suv o‘chirib qo‘yilsa, baland qavatli uylarda kanalizatsiyaga to‘g‘ri kelmaydi, bemorlar, bolalar bor. Lekin pichoq borib suyakka taqalgach, o‘chirishga majbur bo‘linadi. Masalan, Toshkent shahridagi reydda 25 million so‘m qarzi bo‘lgan mijozning uyiga borilgan. O‘ziga to‘q, tadbirkor odam. Uning otasi bunday holatdan bexabar ekan, gap nimada ekanini tushungach, o‘g‘lini juda qattiq koyib, bugun to‘lab qo‘y dedi, o‘g‘li o‘sha kuniyoq pulni to‘lab qo‘ydi. Vazirlar Mahkamasining qarorida ham qarzdor ogohlantirilgandan keyin besh kunda o‘chirish mumkinligi aytib qo‘yilgan. Jo‘mragini plombalab kelyapmiz, bordiyu o‘zboshimchalik bilan qayta ochib olsa, jinoiy javobgarlikka tortilyapti. Joriy yil may oyidan boshlab fuqarolar elektrga, gazga va ichimlik suviga o‘zboshimchalik bilan noqonuniy ulangan bo‘lsa, 5 yilgacha ozodlikdan mahrum etilishi mumkinligi belgilandi.
Toshkent shahri va 4 ta viloyatda o‘zgarish bo‘lyapti dedingiz, yangi tariflar bilan yana bir marta tanishtirib o‘tsangiz.
Qashqadaryo qiloyati aholisi 1 kubmetr suv uchun 1 000 so‘mga yaqin to‘lar edi, endi 2 ming so‘m to‘laydi. Surxondaryoliklar 2 140 so‘m to‘laydi, Toshkent viloyati aholisi 1 700 so‘m to‘laydi. Andijonda 750 so‘m edi, endi 1 500 so‘m to‘layapti. Toshketntda 1 400 so‘mga taklif kiritildi, endi muhokamaga qo‘yilyapti. Bu narxlarni xarajatlardan kelib chiqib belgiladik, foyda ko‘rish uchun emas.
Ko‘pgina hududlarga ichimlik suvining o‘zi yetib bormagan. Narx oshishiga qarshi chiqadiganlar haqli eʼtiroz bildiradida, yaʼni oldin suv bilan taʼminlab qo‘ying, keyin narx haqida gapirasiz, deb. Shunday eʼtirozlarga qanday javob berasiz?
To‘g‘ri, bugungi kunda 25,6 foiz aholida vodoprovod suvi yo‘q. 74,4 foizi markazlashgan ichimlik suvi bilan taʼminlangan. Agar o‘sha aytilgan 1,4 trln so‘m qarzdorlik vaqtida to‘langanda edi va o‘sha mablag‘ bizning ixtiyorimizda bo‘lganda, aholining ichimlik suvi bilan taʼminlanganlik darajasi hozirgidek 74,4 foiz emas, taxminan 90 foiz bo‘lar edi. 69-70 foiz ishimiz eski quvurlarni yangilash bilan o‘tyapti. Hozirgi mavjud quvurlar o‘tgan asrning 60-70 yillarida o‘rnatilgan, katta qismi eskirgan, ularni yangilash kerak.
Dolzarb savollardan biri – ko‘p qavatli uylarda aholi yon-atrofdagi daraxt va gullarni qanday sug‘orishi kerak, buning uchun javobgar bo‘lib qolmaydimi?
Vazirlar Mahkamasining 194-sonli qarorida yozib qo‘yilganidek, kechki soat 12 dan tonggi 5 gacha ichimlik suvi bilan sug‘orish mumkin. Faqat tamg‘alangan suv hisoblagichi bo‘lishi kerak va yon-atrofda ariq suvi bo‘lmasligi kerak, ariq suvi bo‘lsa, ichimlik suvidan sug‘orish mumkin emas. Yaʼni, qo‘shnilarning suv bosimiga xalaqit bermagan holda, sug‘orish mumkin...
Qo‘shimcha qilmoqchimanki, BMT tahlillariga qaraganda, isteʼmol madaniyatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ymasak, 2050-yilga borib 33 ta suv tanqis mamlakatlar ro‘yxatiga tushib qolishimiz mumkin.
Demak, suv isteʼmoliga ham, to‘lovlar masalasiga ham vijdonan yondashish kerak deb hisoblayman.
Izoh (0)