So‘nggi yillarda O‘zbekistonda moliyaga oid yangiliklarda IPO atamasi bot-bot takrorlanmoqda. IPO o‘zi nima uchun kerak degan savol tug‘iladi. Birjalarga aksiyalarni joylashtirish orqali kompaniyalar xususiy sarmoyadorlardan-da ko‘proq mablag‘larni jalb qilishi mumkin. Shu bilan birga, IPO o‘z o‘zidan katta voqea, u o‘ziga OAV va ular orqali omma eʼtiborini tortadi. Bu esa anʼanaviy marketing mexanizmlari yoki piar orqali amalga oshiriladigan usullardan ham samaralidir. O‘zbekiston uchun bu nega kerak deysizmi? Albatta birinchi navbatda IPO kompaniyalarning ochiqligini taʼminlaydi. Bugungi kunda hukumat tomonidan bir qator davlat kompaniyalarini Xalq IPO’lari orqali xususiylashtirish ustida ishlar olib borilmoqda
IPO (Initial Public Offering — Kompaniya aksiyalarini fond birjasida birlamchi joylashtirish) amaliyotining paydo bo‘lish tarixi haqida gapirganda, jahondagi eng yirik IPO’lar va eng ahamiyatli muvaffaqiyatsizliklarga to‘xtalib o‘tmaslikning iloji yo‘q. Quyida shunday IPO’lar ro‘yxati keltiriladi.
Kompaniya: Alibaba Holdings Group
Birjadagi listing (birja kotirovka varag‘i): NYSE: BABA
IPO sanasi: 2014-yil 18-sentabr
Mamlakat: Xitoy
Alibaba — diversifikatsiyalangan onlayn elektron tijorat kompaniyasi. Xitoyda joylashgan kompaniya IPO’da 21,8 milliard dollar to‘plashga muvaffaq bo‘lgan. IPO’dan to‘rt kun o‘tib anderrayterlar yanada ko‘proq aksiyalarni sotdi, natijada jalb qilingan mablag‘lar hajmi 25 milliard dollargacha oshdi.
Kompaniya: TheGlobe.com
Birjadagi listing: OTCQB: TGLO
IPO sanasi: 1998-yil
Davlat: AQSH
Internetdagi birinchi yirik ijtimoiy tarmoqlardan biri, unda foydalanuvchilari o‘z kontentini yaratishi va dunyo bo‘ylab almashishi mumkin edi.
1998-yilda, dotkom bumi avjiga chiqqan paytda ijtimoiy tarmoq asoschilari IPO o‘tkazish g‘oyasini ilgari surdi.
IPO’da har bir aksiya uchun 9 dollardan taklif qilingan va 65 dollargacha ko‘tarilgan. 2000-yilda inqiroz davrida kompaniya qiyinchiliklarga duch keldi, bu esa ommaviy ishdan bo‘shatish va asosiy aktivlarni sotish bilan tugadi.
Kompaniya: ABC Bank/Agricultural Bank of China
Birjadagi listing: SEHK: 1288
SSE: 601288
IPO sanasi: 2010-yil 7-iyul
Mamlakat: Xitoy
Xitoyning beshta yirik banklaridan biri bo‘lgan ABC Bank 2010-yil 7-iyulda IPO’ni yakunlab, 19,2 milliard dollar mablag‘ to‘pladi. Anderrayter Goldman Sachs Asia tomonidan keyingi taklif natijasida mablag‘larning umumiy hajmi 22 milliard dollarga yetdi.
Kompaniya: Shanda Interactive Entertainment
Birjadagi listing: NASDAQ: GAME (delisting)
IPO sanasi: 2009-yil
Mamlakat: Xitoy
Boshqa Xitoy kompaniyalari izidan borib, kompaniya AQSHda IPO o‘tkazishni rejalashtirdi. Kompaniya IPO narxini belgilash va taklif qilinadigan aksiyalar sonini aniqlash uchun JP Morgan va Goldman Sachs yirik anderrayterlarini yolladi. Natijada, IPO jami 1,04 milliard dollar (har bir aksiya uchun 12 dollardan ortiq) yig‘di va 2009-yilda AQSHdagi eng yirik IPO’ga aylandi. Biroq anderrayterlar narxni yuqori chegaraga surib, potensial investorlar doirasini cheklab qo‘ydi, bu esa har bir aksiya narxining 14 foizdan ko‘proqqa (har bir aksiya uchun 1,5 dollar) pasayishiga olib keldi. Kompaniya aksiyalarni fond birjasida joylashtirish 2009-yildagi eng yomon IPO debyutlaridan biri bo‘ldi.
Kompaniya: ICBC Bank
Birjadagi listing: HKSE: 1398
SSE: 601398
IPO sanasi: 2006-yil 20-oktabr
Mamlakat: Xitoy
Xitoyning eng yirik tijorat banki. IPO 2006-yilda amalga oshirilib, jami 19,092 milliard dollar yig‘ildi. O‘sha paytda ICBC Bank materik Xitoydagi eng yirik bank va uchinchi yirik Xitoy banki bo‘lgan.
Kompaniya: Vonage Holdings Corp.
Birjadagi listing: NYSE: VG
IPO sanasi: 2006-yil
Davlat: AQSH
2006-yilda Vonage internet-telefoniyasi Shimoliy Amerika bozorining yarmidan ko‘pini nazorat qilardi. Sarmoyani oshirish va xarajatlarni qoplash uchun kompaniya 2006-yilda aksiyalarni 17 dollarga taklif qilib, umumiy mablag‘lari 531 million dollarni tashkil etgan holda birjaga chiqishga qaror qildi.
Bir qarashda, bu muvaffaqiyatdek ko‘rindi, ammo bu oddiy IPO emasdi. Odatda, IPO aksiyalari investitsiya firmalari va anderrayter bilan ish olib boradigan yirik individual investorlar tomonidan sotib olinadi. Vonage IPO’dagi 13,5 foiz ulushni bevosita Vonage mijozlariga taklif qilish kabi oddiy taktika qo‘lladi, mijozlar maxsus veb-sayt orqali aksiyalarni onlayn xarid qilishi mumkin edi, ammo bu xaridorlar oqimini ushlab turolmadi, ko‘plab tranzaksiyalar muvaffaqiyatsiz tugadi.
Bir necha kundan so‘ng, bitimlar tasdiqlandi, ammo aksiyalar narxi allaqachon 30 foizdan ko‘proqqa tushib ketgandi, bu esa mijozlarning noroziligini keltirib chiqardi.
Kompaniya: NTT DOCOMO
Birjadagi listing: NYSE: DCM
IPO sanasi: 1998-yil
Mamlakat: Yaponiya
Tokio telekommunikatsiya o‘yinchisi 1998-yil 22-oktabrda ommaviy bozorga chiqdi, umumiy mablag‘lari 18,1 milliard dollarni tashkil etdi.
Kompaniya: Pets.com
Birjadagi listing: NASDAQ
IPO sanasi: 2000-yil
Davlat: AQSH
Pets.com 1990-yillarning oxirlarida internet bumi paytida paydo bo‘lgan to‘rtta onlayn uy hayvonlari do‘konlaridan biri edi. Kompaniya 2000-yilda IPO o‘tkazdi va ko‘zga ko‘rinarli 82 million dollar yig‘di, ammo bu mablag‘ biznesning moliyaviy ehtiyojlari uchun yetarli emasdi. IPO’dan to‘qqiz oy o‘tgach, Pets.com kompaniyasi o‘z faoliyatini to‘xtatdi.
Kompaniya: Visa Inc.
Birjadagi listing: NYSE: V
IPO sanasi: 2008-yil
Davlat: AQSH
To‘lov operatsiyalari xizmatlarini ko‘rsatuvchi Amerika transmilliy kompaniyasi. Kompaniya 2008-yil 18-martda birjaga chiqdi, jami kapitali 17,8 milliard dollarni tashkil etdi, bu o‘sha paytdagi global moliyaviy inqiroz davrini hisobga olganda — katta miqdor. Amaliyot AQSH kompaniyalari orasida eng yirik IPO hisoblanadi.
Kompaniya: Wired Ventures
IPO sanasi: 1996-yil
Davlat: AQSH
“Wired Ventures” media kompaniyasi taniqli Wired jurnalini bosib chiqarardi. Jurnal va kompaniyaning taqdiri dotkom pufagiga to‘g‘ri kelib qoldi. 1996-yilda Wired Ventures IPO’ni amalga oshirishga harakat qildi, biroq fond bozoridagi, ayniqsa internet kompaniyalari sektoridagi pasayish tufayli bitim bekor qilindi. 1998-yilda ikkinchi urinish ham muvaffaqiyatsiz tugadi.
Kompaniya: AIA
Birjadagi listin: OTC:AAIGF
IPO sanasi: 2010-yil
Mamlakat: Xitoy
Gonkong investitsiya va sug‘urta kompaniyasi 2010-yil 21-oktabrda jamoatchilikka taklif qilindi. U 17,816 milliard dollar to‘pladi: Gonkongdagi ushbu IPO 10 ta eng yaxshi ro‘yxatidagi uchinchi moliyaviy kompaniya bo‘ldi.
Kompaniya: Webvan.com
IPO sanasi: 1999-yil
Davlat: AQSH
Webvan.com haqiqatga aylanishga juda yaqin kelgandi. AQSHning yettita yirik shahridagi mijozlar o‘z kompyuterlarida o‘tirib, 30 daqiqada uylariga yetkazib beriladigan oziq-ovqatlarga buyurtma berishi mumkin edi. 1999-yilda kompaniya IPO o‘tkazdi va 375 million dollar to‘pladi.1 milliard dollarlik xususiy investitsiyalar ham olindi. Lekin buncha kapital ham kompaniyani saqlab qola olmadi va daromad keltirmadi.
Kompaniya: Enel S.p.A.
Birjadagi listing: OTC:ENLAY
IPO sanasi: 1999-yil
Mamlakat: Italiya
Yevropa va Amerika bozorlarida elektr va gaz ishlab chiqarish hamda tarqatish bilan shug‘ullanadigan xalqaro kompaniya. 1999-yil 1-noyabrda Nyu-York fond birjasida ro‘yxatga olingan, jalb qilingan kapital hajmi 16,452 milliard dollarni tashkil etdi. Bu eng yirik IPO’lar ro‘yxatiga kiritilgan yagona kommunal kompaniya hisoblanadi.
Kompaniya: Kozmo.com
Birja ro‘yxati: NYSE: VG
IPO sanasi: 2000-yil
Davlat: AQSH
Kozmo.com — filmlarni ijaraga beradigan va gazak yetkazib beruvchi kompaniya.
Xususiy sarmoyadorlar kompaniya o‘sishini tezlashtirish uchun hatto 280 million dollar ajratgan.
Kozmo 2000-yil mart oyida SEC’ga IPO o‘tkazish uchun ariza berdi, ammo bozordagi pasayish tufayli aksiyalarni olib chiqish kechiktirilganini e’lon qildi.
Kompaniya: Facebook
Birjadagi listing: NASDAQ: FB
IPO sanasi: 2012
Davlat: AQSH
Bu tarixdagi eng shov-shuvli IPO’lardan biri. Taklif 2012-yil 1-mayda bo‘lib o‘tgan va 16,007 milliard dollar yig‘gan. Kompaniya ijtimoiy media sohasida faoliyat yuritadi, uning faoliyati savdo muammolari va ma’lumot almashishdagi ayblovlar bilan birga kechmoqda. Biroq Facebook’ning IPO’si hamon AQSH tarixidagi eng yirik texnologiya taklifi hisoblanadi.
Kompaniya: eToys.com
Birjadagi listing: NYSE: VG
IPO sanasi: 1999-yil
Davlat: AQSH
eToys — Toys ’R Us tomonidan asos solingan onlayn o‘yinchoqlar sotuvchisi.
Afsuski, eToys.com logistika qurboni bo‘ldi – kompaniya turli o‘yinchoqlarni jo‘natish va saqlash imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun noldan boshlab ulkan va nihoyatda qimmat infratuzilmani qurishga majbur bo‘ldi. Dotkom bumi avjiga chiqqan paytda eToys’ning bitta aksiyasi 20 dollardan sotila boshladi va 76 dollargacha ko‘tarildi. Ammo o‘sha yili Rojdestvo kuni ertalab juda ko‘p buyurtmalar yetib kelmagani uchun janjal chiqdi. Muammoni bartaraf etish maqsadida kompaniya 2000-yilda kutilgan talabni qondirish uchun yana ikkita ulkan ombor qurdi, ammo bundan naf chiqmadi. 2001-yilda kompaniya bankrotlik e’lon qildi.
Kompaniya: General Motors
Birjadagi listing: NYSE: GM
IPO sanasi: 2010-yil
Davlat: AQSH
2009-yilda bankrotlik to‘g‘risidagi arizani bekor qilgan General Motors 2010-yil 17 noyabrda IPO o‘tkazdi. AQSHning avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyasi 15,774 milliard dollar yig‘di.
Kompaniya: Blackstone Group
Birjadagi listing: NYSE: BX
IPO sanasi: 2006-yil
Davlat: AQSH
Blackstone — bu qaytarib sotib olishga ixtisoslashgan xususiy sarmoya firmasi. Kompaniya 2007-yilda IPO o‘tkazish rejalarini e’lon qilganida ko‘plab sarmoyadorlarni hayratda qoldirdi. Prospektda Blackstone kelgusi bir necha oy yoki yillar davomida notekis daromadlar haqida ogohlantirdi, biroq ko‘pchilik bunga e’tibor bermadi. Yakunda Blackstone 4,1 milliard dollar yig‘di, investorlar olgan aksiyalar esa birinchi yilda o‘z qiymatining 42 foizini yo‘qotdi.
Kompaniya: Nippon Tel
Birjadagi listing: NYSE: NTT
IPO sanasi: 1987-yil
Mamlakat: Yaponiya
Nippon Tel (NYSE:NTT) — Tokioda joylashgan telekommunikatsiya provayderi. Bu ro‘yxatdagi eng qadimgi IPO. Kompaniya 1987-yil 9-fevraldagi IPO’da 15,301 milliard dollar yig‘di.
Kompaniya: Omeros
IPO sanasi: 2009-yil
Davlat: AQSH
Omeros biotexnologik firmasi yangi dorilarni sinovdan o‘tkazish bilan shug‘ullangan, kompaniya rahbarlari IPO tajribadagi preparatlar AQSH oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) tomonidan ma’qullanmaguncha kompaniyaning barqaror turishiga yordam beradi, deb umid qilgan. Omeros 2009-yil 7-oktabrda IPO o‘tkazdi va 62 million dollar yig‘di. Afsuski, kompaniya aksiyalari IPO’dan keyingi haftalarda tushib ketdi. Omeros’ning muvaffaqiyatsizlikka uchragan tajribasi bozorda naqd pul uchun kurashayotgan boshqa biotexnologik kompaniyalarning umidini puchga chiqardi.