1989-yil 15-aprel kuni Pekindagi eng yirik Tyananmen maydonida talabalarning ommaviy norozilik namoyishlari boshlanadi. O‘sha yilning 4-iyuliga qadar davom etgan noroziliklar hukumat qo‘shinlarining namoyishchilarga qarata o‘t ochishi orqali bostiriladi. Mazkur hodisa tarixdan “4-iyun voqealari” va “Tyananmen maydonidagi qirg‘in” nomi ostida o‘rin olgan.
Talabalarning maydonga chiqishi birgina sabab tufayli yuzaga kelmagandi: ular orasida fuqarolik ozodligi uchun kurash, korrupsiya, bozor iqtisodiyotiga tezroq o‘tish kabi talablar bo‘lgan. Xitoy Kommunistik partiyasi Markziy qo‘mitasi sobiq bosh kotibi — Xu Yaobanning o‘limi namoyishlar uchun turtki vazifasini o‘tadi. 1987-yil 16-yanvar Xu Yaoban “tezkor islohotlar” borasidagi ochiq chaqiruvlari sabab iste’foga chiqariladi. Oradan ikki yil o‘tgach, 1989-yil 15-aprel kuni esa u yurak xurujidan vafot etadi.
Namoyishchilar hukumatga qarshi an’anaviy ravishda ommaviy norozilik maydoni sifatida foydalanib kelingan Tyananmen maydoniga chodirlar o‘rnatadi va bu yerda bir oydan ortiq vaqt qolishadi. Xitoyning ko‘plab yetakchi arboblari, jumladan, Markazqo‘mning bosh kotibi Chjao Sziyan ham namoyishchilar ilgari surgan fiklarni qo‘llab-quvvatlar edi — uning partiyasi namoyishchilarga yashirin ravishda moddiy yordam ko‘rsatgan.
Xitoy poytaxtidagi voqealarga Mixail Gorbachyovning 15-18-may kunlari amalga oshirgan tashrifi ham katta ta’sir ko‘rsatgan deya hisoblanadi. Ziddiyatli davrdan keyin munosabatlarni yaxshilash bo‘yicha amalga oshirilgan tarixiy tashrifga mezbon tomonning ichki muammolari sabab putur yetadi.
Sovet yetakchisiga hamrohlik qilgan shaxslarning xotirlashicha, Pekindagi norozilik namoyishlari delegatsiyaning qarashlarini o‘zgartirib yuboradi. Protokol bo‘yicha Tyananmendagi xalq qahramonlari haykaliga gulchambar qo‘yilishi kerak edi. Xitoy rahbariyati bunday vaziyatda qanday yo‘l tutish haqida uzoq o‘ylanib, oxir-oqibat marosimni bekor qiladi. Poytaxt markazida sodir bo‘layotgan voqealarni ular 1919-yil 4-may munosabati bilan uyushtiriladigan tadbirga tayyorgarlik deya izohlaydi.
Xitoylik talabalar Gorbachyovni o‘z tomonlariga og‘dirib olmoqchi bo‘lganida vaziyat yanada murakkablashadi. Pekin universitetining 3 mingdan ortiq talaba va professorlari Sovet Ittifoqi yetakchisi nomiga maktub yo‘llab, uni mehmonga chaqirishadi. Sovet tomoni taklifni e’tiborsiz qoldirishni ma’qul ko‘radi…
3-iyul kuni kechasi Pekinga tanklardan iborat armiya bo‘linmasi kirib keladi va ochiq to‘qnashuvlar boshlanmasidan oldin namoyishchilarni o‘qqa tuta boshlaydi. Oddiy fuqarolar tanklarga tosh va yonuvchan aralashmali shisha idishlarni uloqtira boshlaydi.
Namoyishchilar avtobuslar, yuk mashinalari va traktorlar yordamida yo‘llarni to‘sadi, biroq tanklar baribir maydonga kirib boradi. Po‘lat to‘siqlar yordamida harbiy texnikalarning gusenitsalariga shikast yetkaziladi. Tanklar to‘xtagach, namoyishchilar ularning havo kiradigan teshiklariga benzin bilan shimdirilgan matolarni yopib, o‘t qo‘yadi.
Avtomatlar bilan qurollangan askarlar namoyishchilarni ogohlantirishsiz o‘qqa tutishga kirishadi. Tez yordam mashinalari esa yo‘llardagi to‘siqlar tufayli yaradorlarga yordam ko‘rsatish uchun vaqtida yetib bora olmaydi. Shu boisdan jabrlanganlarni qo‘lda tashishga to‘g‘ri keladi. Natijada, namoyish ishtirokchilari xavfli jinoyatchilar deya e’lon qilinadi. Ularning aksariyati hibsga olinib, sudsiz qamoqqa yuboriladi.
Xitoy hukumati qurbonlar sonini kamaytirib ko‘rsatgan — 200 kishi halok bo‘lgan va 7 ming kishi yaralangan, ammo tashqi kuzatuvchilar o‘n minglab qurbonlar haqida yozardi. The New York Times jurnalisti Nikolas Kristof 1989-yil 21-iyun kuni shunday yozgandi:
“Aftidan, qurbonlar soni noaniqligicha qoladi. Minglab insonlar o‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. Biroq bugungi kunda mavjud dalillarga asoslanib shunday xulosa qilish mumkinki, 400 kishidan 800 kishigacha fuqaro o‘ldirilgan”.
Halok bo‘lganlar orasida nafaqat norozilik namoyishchilari, balki oddiy shaharliklar ham bo‘lgan — to‘liq ro‘yxat hozirga qadar e’lon qilinmagan. Ta’kidlash kerakki, odamlar maydonning o‘zida emas, balki qo‘shni markaziy ko‘cha va chorrahalarda o‘ldirilgan.
Tanklarga qarshi chiqqan noma’lum isyonchi
Harbiylar tomonidan namoyishlar bostirilgach, ertasi kuni, 5-iyulda tanklar kolonnasi Tyananmen maydonini tark eta boshlaydi. Bu vaqtda “Noma’lum isyonchi” nomi bilan butun dunyoga tanilgan shaxs paydo bo‘ladi.
“Isyonchi”ning eng mashhur surati Associated Press muxbiri Jeff Uaydener tomonidan “Pekin” mehmonxonasining oltinchi qavatidan olingan. Unda “Noma’lum isyonchi” hech qanday qurolsiz “T-59” tanklari kolonnasining yo‘lini to‘sganini ko‘rish mumkin.
Isyonchi tanklar qarshsiga chiqib, bir necha daqiqa davomida (ayrim manbalarga ko‘ra, yarim soatga yaqin) ularning harakatlanishiga yo‘l bermaydi. Mazkur holat video va fotoga muhrlanadi.
Oddiy xitoylik erkakning tanklarga qarshilik ko‘rsatgani tasvirlangan holati butun dunyoga tarqalib, “totalitar davlatning zolimligiga qarshi norozilik” ramziga aylanadi. Surat yuzlab gazeta va jurnallar tomonidan chop etiladi, teleyangiliklarda u haqida gapiradi.
“Noma’lum isyonchi”ning panorama suratini Styuart Franklin ham olgan bo‘lib, unda kolonnadagi 19 ta tankni ko‘rish mumkin.
1998-yilda Time jurnali ushbu shaxsni XX asrning eng mashhur 100 insoni ro‘yxatiga kiritadi. Shunga qaramay, voqeaga guvoh bo‘lganlarning aytishicha, isyonchi tanklarga qarshi chiqqan yagona inson emas, biroq boshqa namoyishchilardan farqli o‘laroq, u foto va videoga tushib qolgan. “Ko‘plab odamlar o‘z tanasi bilan tanklar yo‘lini to‘sganiga guvoh bo‘lganman”, — degan edi talabalar yetakchisi Shao Szyan.
“Isyonchi”ning shaxsi va taqdiri
Tanklarga qarshi chiqqan ushbu inson aslida kim ekani haqida ishonchli ma’lumotlar kam. Shuningdek, harakatni to‘xtatgan tank ekipajining taqdiri ham noma’lum. Versiyalardan biriga ko‘ra, “isyonchi” — Van Veylin ismli 19 yoshli talaba. Uning keyingi taqdiri haqida bir nechta farazlar mavjud. AQSH prezident Richard Niksonning yordamchisi atrofidagi manbalarga ko‘ra, ushbu jasur yigit mayondagi voqealardan 14 kun o‘tib, qalt etilgan.
.jpg)
Boshqa bir manbalarda keltirilishicha, u bir necha oydan keyin Tyanyanmen maydonida otib tashlangan. Shuningdek, bu odam hamon tirik ekani va Xitoyda yashirinib yashayotgani haqida ham versiyalar mavjud. Gonkongdagi anonim-professorlardan biriga ko‘ra, u 3 yildan ortiq vaqt davomida Xitoyda yashirinib yurgan va keyin Tayvanga qochib ketgan.
Senzura
Xitoy hududida “4-iyun voqealari”ga oid tasvirlar va ma’lumotlar davlat tomonidan qattiq senzura qilinadi. Bu borada joriy etilgan taqiqlarning ayrimlari aqlga sig‘maydi: masalan, 1989-yildan boshlab senzorlar 4 raqami tushirilgan pochta markalaridan foydalanishni taqiqlagan, 2018-yilda esa Xitoydagi mashhur Wechat messenjeri 64.89 va 89.64 yuan nominalidagi o‘tkazmalarni bloklashi ma’lum bo‘lgandi (6 oy, 4-sana, 1989-yil).
Ma’lumotlar shu qadar yashirilganidan, voqealar markazida bo‘lgan Pekin universiteti talabalari ham aslida nima bo‘lganini to‘liq bilmaydi. Ularning ayrimlariga “Noma’lum isyonchi” suratini ko‘rsatishganida esa aksariyat talabalar uning haqiqiyligiga ishonmagan.
.jpg)
Senzura rejimi 2010-yil 12-yanvar kuni qidiruv natijalarini filtrlashdan bosh tortgan Google tizimining ishini ham buzadi. Google va Xitoy hukumati o‘rtasidagi munosabatlar doim murakkab bo‘lib kelgan. O‘zini “Yaxshilik korporatsiyasi” deya ta’riflab keladigan kompaniya qidiruv natijalarini filtrlashga rozi bo‘ladi, ammo “Ayrim natijalar talabga binoan o‘chirildi…” degan jumla hukumat vakillarining g‘azabini qo‘zg‘atgandi.
Baidu xalqaro kommunikatsiya bo‘limi boshlig‘i Kayzer Kuo shunday deydi: “Xitoy hukumati buni juda yomon ko‘rardi. Ular holatni uyga kelgan mehmon ovqat yeyishga rozilik bildirib, lekin bu unga yoqmaganini aytishiga qiyosladi”.
2010-yilda Google servislari Xitoy tomonidan kuchli xakerlar hujumiga uchraydi. Bu kompaniya rahbariyatini qarshi choralar ko‘rishga majbur etadi va 2010-yil 12-yanvar kuni Google bayonot bilan chiqadi:
“Bundan buyog‘iga Google.cn dagi qidiruv natijalarini senzuraga uchrashiga yo‘l qo‘ya olmaymiz va keyingi bir necha hafta ichida Xitoy hukumati bilan qidiriv tizimi filtrsiz ishlay olishining huquqiy asosini muhokama qilamiz”.
Dunyodagi eng yirik internet kompaniya va o‘sha vaqtda aholisi eng ko‘p bo‘lgan mamlakat hukumati o‘rtasidagi kelishmovchilik oqibatida Google Xitoy bozorini tark etadi. Ammo mazkur qarama-qarshilik natijasida ko‘plab xitoylik foydalanuvchilar senzuradan xabar topadi, boz ustiga ular ma’lum muddat 4-iyun kuni Tyananmen maydonida sodir bo‘lgan voqealarga oid ma’lumotlar bilan tanishishga muvaffaq bo‘ladi.
Izoh (0)