“Qanday buyuk artist vafot etmoqda”. Telba imperatorligi bilan nom qozongan Neron rostdan ham Rimga o‘t qo‘yganmidi?

Mubolag‘asiz aytish mumkinki, Neron — Rim imperatorlari orasida eng mashhuri. U avvalo o‘zining shafqatsizligi va hokimiyatga o‘chligi bilan tanilgan: imperator o‘z onasini o‘ldirgan, odamlarni yirtqichlarga yem qilgan va ilk nasroniylarni o‘tda yoqqan. Ammo Neron haqida bilganlarimizning ayrimlari — bu shunchaki afsonalar. Masalan, Neron Rim shahriga o‘t qo‘yib, ulkan shaharning yonishini tomosha qilgan deyishadi. Zamonaviy tarixchilarning qayd etishicha, bu haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi, shunday bo‘lgan taqdirda ham imperator kuli ko‘kka sovurilgan uylar va jamoat binolarini o‘z mablag‘lari hisobidan qayta tiklashga majbur bo‘lardi.

Gney Domitsiyga rafiqasi Agrippina o‘g‘il dunyoga keltirgani xabarini yetkazilib, uni tabriklash boshlanganida ota shunday deya javob qaytargan edi: “Men va Agrippinadan insoniyat uchun qayg‘u olib keladigan shaxsdan boshqasi tug‘ilishi mumkin emas”. Bo‘lajak imperatorning otasi Neron haqida xuddi barcha narsani oldindan bilgandek...

Agripinna Kaligulaning singlisi edi, tarixchilar qonxo‘rligi va ahmoqona qarorlari bilan nom qozongan imperator o‘z singillari bilan ham yaqinlik qilgani haqida yozadi. Shu sababdan Gney Domitsiy Neronni o‘zi tog‘asidan bo‘lgan deya shubhaga borardi. Umuman olganda Gneyning o‘zi ham oliyjanobligi yoki to‘g‘riligi bilan nom chiqarmagan.

Bugungi kunda ma’lumki, Neron ko‘pchilik o‘ylaganidek bir yoqlama tarixiy shaxs emas. U musiqa bastalar va she’rlar yozar, islohotlarni amalga oshirib, uzoq vaqt xalqning sevimli hukmdori bo‘lib kelgan. Neron haqida tasavvurni shakllantirish uchun Trier shahridagi ko‘rgazmaga tashrif buyurish lozim. “Neron: imperator, san’at odami, zolim” nomli ekspozitsiya birdaniga uchta muzeyga joylashgan. Unda bizning davrimizga qadar yetib kelgan Neronga taalluqli 700 dan ortiq artefakt va hujjatlar mavjud.

Yangi portret

To‘liq ismi Neron Klavdiy Sezar Avgust Germanik bo‘lgan imperator eramizning 37-yilidan 68-yiliga qadar yashagan. Xo‘sh, u rostdan ham “telba zolim” edimi? Ko‘pchilik mazkur stereotip birinchi navbatda antik davr tarixchilari Tatsit, Kassiy Dion va Svetoniy tomonidan yaratilgan deb hisoblaydi. Ular esa Neron yomon ko‘rgan aristokratiya vakillari edi. Zamonaviy tadqiqotlar natijasida Neronning yangi portreti yaratilgan bo‘lib, unda imperatorning yoshligidan boshlab, davlat ishlarida faol ishtiroki va teatr karyerasidan boshqa hech narsa qiziqtirmay qo‘ygan umrining so‘nggi kunlari haqida ham ishonchli ma’lumotlarni olish mumkin.

Gap 64-yili Rimda sodir bo‘lgan mashhur yong‘in haqida ketmoqda. Ko‘plab manbalar Neronning unga hech qanday aloqasi bo‘lmaganini yozadi. Gap shundaki, u vaqtlari Rimda yong‘inlar tez-tez sodir bo‘lib turgan: bir-biriga zich qurilgan uylarda yuzaga kelgan alanga biridan ikkinchisiga tez o‘tishi oqibatida olov butun shaharni qamrab olgan. Bundan tashqari, yong‘in yuzaga kelganida Neron Rimda bo‘lmagan, shu sabab u tepalikka chiqib olib, alangani kuzatgan bo‘lishi mumkin emas. Yana bir dalil imperator foydasiga xizmat qiladi: alanga uning uchun qadrli bo‘lgan san’at asarlari namunalarni yo‘q qilgan edi. Ya’ni Neron agarda shaharga o‘t qo‘yishni buyurganida, albatta, shaxsiy narsalariga ziyon yetkazmaslik chorasini ko‘rib qo‘ygan bo‘lardi.

Ijodkorlik tomoni

Neron haqiqiy ijod odami edi: u she’rlar yozar, musiqa bastalar va qo‘shiq kuylardi. Shu bilan birga, arxitektura bilan ham qiziqqan, hozirgi til bilan aytganda, innovatsiya tarafdori edi. U “Oltin uy” deb ataluvchi saroyiga osmon rangiga bo‘yalgan aylanuvchi gumbaz o‘rnatishni buyurgan. Ushbu gumbazdan tantanali bazmlarda atirgul barglari sochilardi.

Uning aynan ijodiy tomoni Rim jamiyatining yuqori martabali qatlamiga yoqmasdi. Imperator aktyorlik va qo‘shiqchilik qilgani esa aristokratlarni butunlay dahshatga solardi. Shu boisdan aristokrat tarixchilar Neronni kibrga berilgan shafqatsiz imperator sifatida ta’riflashga kirishgan.

Tan olish kerakki, ularning ham o‘ziga yarasha sababi bor edi — bu Neronning faqatgina musiqa va teatrga bo‘lgan muhabbati bilan bog‘liq emas. Qadimgi Rim tarixchilarining yozishicha, Neron har doim ham yuqorida ta’riflaganimizdek bo‘lmagan. Taxtga chiqqan vaqtida unga katta umid bildirishgan. Don narxini tushirib, gladiatorlar jangi, aravalarda poyga, teatr sahnalari kabi ko‘ngilochar tomoshalar uyushtirgani uchun xalq uni juda yaxshi ko‘rardi. Rim senatorlari uning faoliyatiga deyarli aralashmasdan, oqil va dono hukmdor sifatida hurmat qilgan. Ammo vaqt o‘tishi bilan Neronning boshqa taraflari ham paydo bo‘la boshlaydi: isrofgarchilikka cheksiz ishtiyoq va shafqatsizlik bilan xayoliy, jumladan, atrofdagi dushmanlarini yo‘q qila boshladi.

Neronning rafiqalari

Neron 17 yoshida imperatorga aylanadi. Uning boshqaruvi ko‘pchilik kutganidek ijobiy islohotlar bilan boshlandi. U soliq va moliyaviy tizimlar bilan shug‘ullanib, o‘zini yaxshi yetakchi sifatida ko‘rsatdi. Xalq orasida mashhurlikka erishgan Neron oddiy aholining hayotini yaxshilashga urindi. Rimning o‘z mustamlakalari ustidan nazorati qayta tiklandi.

Biroq kutilmaganda barchasi o‘zgaradi. Neron davlat ishlaridan chekinib, shahvoniy istaklarini qondirish bilan mashg‘ul bo‘la boshlaydi. Oktavia bilan oilaviy hayot tezda uning joniga tegadi va u boshqa ayollarni qidirishga kirishadi. Ulardan biri sobiq qul Akta edi. Neron unga uylanmoqchi bo‘lganida Agrippina ayolni saroydan quvib yuboradi.

Shundan keyin hukmdor Poppeya Sabinaga e’tibor qaratadi. Bu go‘zal ayol imperator ayonlaridan birining rafiqasi edi, ammo bu ham uni to‘xtatib qololmaydi. Neron er-xotinni ajrashishga majbur etadi va Poppeya bilan yashirin ravishda uchrashib yuradi. Yashirin ravishda uchrashishiga sabab Oktavia hamon uning rafiqasi edi.

Biroq Neron ushbu “tushunmovchilik”ni tezda bartaraf etadi. Oktavia orolga surgun qilinadi va vahshiylarcha o‘ldiriladi. Aytishlaricha, uning o‘limi isboti sifatida Neronga sobiq rafiqasining boshini olib kelishgan.

Poppeya bo‘lsa saroyda umrguzaronlik qila boshlaydi. Ayniqsa, Neronga qiz tug‘ib berganida uning baxti ko‘kka yetadi. Ammo bola bir necha oygina yashaydi xolos. Poppeya ikkinchi bor homilador bo‘ladi, biroq janjallari sabab Neronning g‘azabini qo‘zg‘ayvergach, imperator uni kaltaklab, o‘ldirib qo‘yadi.

Onasining o‘ldirilishi

Neronning eng dahshatli jinoyati — o‘z onasi Yuliya Agripinnani o‘ldirgani edi. Agrippina o‘ziga uyushtirilgan suiqasdlardan bir necha bor omon qolgan bo‘lsa-da, oxir-oqibat halok bo‘ladi. Shu yerda bir narsani inobatga olish lozim: olmaning tagiga olma tushadi… Agrippina ham o‘g‘lidan qolishmaydigan shafqatsiz inson edi. U Neronni hokimiyat tepasiga olib kelish uchun eri — imperator Klavdiyni zaharlagan. 54-yilda Neron imperator deya e’lon qilinadi. Biroq Agrippina hokimiyatni qo‘ldan boy berishni istamaydi va o‘zini xuddi davlat hukmdori sifatida tutishda davom etadi. Shunda Neron uni o‘ldirishga qaror qiladi.

Avvaliga u o‘z onasini uch marotaba zaharlamoqchi bo‘lgan: Agrippina har safar zaharga qarshi dori bilan omon qoladi. Shundan so‘ng o‘g‘il onasini kerakli vaqtda cho‘ktirib yuborish mumkin bo‘lgan maxsus kemaga aldov bilan chiqaradi. Ammo Agrippina suzishni yaxshi bilgani sabab yana tirik qoladi. Nihoyat Neronning buyrug‘i bilan Agrippinaning yotog‘iga bostirib kirgan harbiy dengizchilar uni o‘ldirishga muvaffaq bo‘ladi.

Ushbu vahshiylik Neron uchun izsiz yo‘qolmaydi. U bir necha bor qo‘liga mash’ala tutgan onasining siymosi o‘zini ta’qib qilayotganini aytgandi.

Neronning o‘limi

Neron 68-yilning iyunida Villa Servilia’dan Rimdagi saroyiga qaytganida soqchilarning yo‘qligini ko‘radi. U saroyda uyquga yotadi va yarim tunda uyg‘onib, o‘ziga eng yaqin deb bilgan odamlariga maktublar jo‘natadi, ammo hech kim kelmaydi. Xonalar bo‘ylab aylanib yurarkan u saroyda qullardan boshqa hech kim qolmaganini payqaydi. Neron o‘zini o‘ldirishlari uchun askar yoki gladiatorlarni qidirardi. “Mening do‘stlarim ham, dushmanlarim ham yo‘q!”, deya baqirgan Neron Tibrga yo‘l oladi, ammo u yerda o‘z joniga qasd qilishga jur’at topa olmaydi.

Tarixchi Svetoniyning yozishicha, saroyga qaytgan Neron to‘rt nafar xizmatkori bilan shahardan tashqaridagi saroyiga yo‘l oladi. Bu yerda u o‘ziga qabr qazishlarini buyuradi. Tez orada yetib kelgan chopar senat Neronni xalq xoini deya e’lon qilgani va uni ommaviy qatl qilishmoqchi ekanliklari haqida aytadi. Shunda u o‘zining mashhur iborasini (“Qanday buyuk artist vafot etmoqda!”) aytib, o‘z joniga qasd qiladi.

Qiziq jihati, Neronning o‘limi imperatorlik uchun kurashgan to‘rt tomon o‘rtasida fuqarolik urushini keltirib chiqaradi. Bu davr tarixdan “To‘rt imperator yili” nomi ostida joy oladi. 

Nima bo‘lganda ham bularning barchasini Rimdagi buyuk yong‘inga aloqasi yo‘q. Albatta, Neronning ko‘plab qilmish va jinoyatlari mavjud, biroq Rimni u yoqmagan. Shunday bo‘lgan taqdirda ham adabiyotga muhrlangan obraz har qanday haqiqatdan ustun. Shu boisdan imperator xuddi Motsartni zaharlashni xayoliga ham keltirmagan Salyeri kabi o‘zini oqlay olmaydi.