Diana: afsonaning boshqa tomoni. 26 yil oldin vafot etgan “xalq malikasi” va uning atrofidagi mish-mishlar

Bundan 26 yil oldin 31 avgust kuni yosh ayol Parijdagi Alma ko‘prigi ostidagi tunnelda avtohalokatga uchraydi. Bir necha soatdan keyin u shifoxonada vafot etadi. Uni qizligida Diana Spenser deb chaqirishgan, turmushga chiqqach esa hazrati oliyalari Uels malikasiga aylangan, ajrashganidan keyin — Diana, Uels malikasi, o‘limidan keyin — xalq malikasi bo‘ldi.

26 yil — ulkan muddat. Bu vaqt oralig‘ida vafot etgan ko‘plab mashhurlar unut bo‘lib ketadi, ammo Dianaga bo‘lgan qiziqish kamaygan emas. Uning hayoti boylik, shon-shuhrat va go‘zallikni o‘zida birlashtirgan afsonalarga aylanib ketdi. Har bir insonda uchrashi mumkin bo‘lgan ijobiy xarakterga ega haqiqiy Diana esa afsonalar ichiga g‘arq bo‘ldi. Biroq yorqin surat ortiga qarash orqali chiroyli va qayg‘uli ertakdan ko‘ra, uning hayoti ancha ko‘p qirrali hamda qiziq bo‘lganini ko‘rish mumkin. “Daryo” “100 buyuk inson” doirasida malika Diananing hayoti haqida ma’lumot beradi.

Malika Diana emas, balki Diana, Uels malikasi

Hamma Dianani “malika Diana” deb atashga shu qadar o‘rganib qolganki, hech kim bunday murojaat aslida to‘g‘rimi degan savol haqida o‘ylab ham ko‘rmaydi. Bu qo‘shiluvchining o‘rni o‘zgarishi qiymatga ta’sir ko‘rsatadigan holat. Ism oldida keladigan “malika” unvoni gap monarx, yoki uning qizi/merosxo‘ri haqida gap ketayotganini anglatadi.

Qirolicha Yelizaveta II ning qizi — malika Anna. Diana nikohdaligida “Diana, Uels malikasi” deya chaqirilgan. Keyt Middlton shahzoda Uilyamga turmushga chiqqanidan keyin gersoginyaga aylandi. Turmush o‘rtog‘i Uels shahzodasi unvonini olsa, u malika Ketrin emas, balki “Ketrin, Uels malikasi” deya chaqiriladi. Bu shunchalik muhim ahamiyatga egami? Umuman olganda yo‘q, lekin bu haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan gap-so‘zlarning uzun ro‘yxatidagi birinchi holat.

Xalq malikasi, ammo xalqdan chiqqan malika emas

Shahzoda Charlz “oddiy” qizga uylangan degan fikrga borish xato. Afsuski, u turmush o‘rtog‘ining nasl-nasabi muhim ahamiyat kasb etadigan qirollik oilasining oxirgi avlodi hisoblanadi. Malikalikka nomzod aristokratlarga aloqador bo‘lishi va boshqa erkaklar bilan “o‘tmishi bo‘lmasligi” lozim edi. Diana Spenser xonim bo‘lsa har ikki talabga ham javob berardi. Buning ustiga uning tomirlarida qonuniy nikoh orqali bo‘lmasa-da, qirollik qoni oqar edi.

Birinchi graf Jon Spenser o‘z unvonini 1765-yilda qo‘lga kiritgan. Uning qizi Jorjiana Spenser gersog Devonshirga turmushga chiqqan. Diana, shuningdek, Uinston Cherchill va sermuhabbat qirol Karl II bilan ham qarindosh hisoblanadi, chunki uning ajdodlari orasida ikki nafar benikoh tug‘ilgan o‘g‘il bor: Genri Fisroy va Charlz Lennoks. Bundan kelib chiqadiki, uning ajdodlaridan biri Karlning buvisini buvisi — Mariya Styuart bo‘lgan.

Buning ustida Diana va Charlz bir-biri bilan uzoq qarindosh — Genrix VII ning qizlariga borib taqalishadi:  Yakov IV ga turmushga chiqqan Margaret va Charlz Brendonning rafiqasiga aylangan Meri. Uning akasi Yelizaveta II ning cho‘qintirgan o‘tasi edi, buvisi — Georg V ning rafiqasi qirolicha Merining freylinalaridan (dvoryan oilasidan chiqqan ayol) bo‘lgan.

Britaniya aristokratiyasi bo‘yicha barcha shajarani to‘plash bilan shug‘ullanuvchi Burke’s Peerage nashri konsultantlaridan biri Time jurnaliga shunday degandi: “qirollik oilasi bilan Spenserlardan ko‘ra yaqinroq bog‘langan boshqa oila yo‘q”.

Shunday ekan hech narsadan bexabar Diana gul va qimmatbaho taqinchoqlar bilan bezantirilgan holda mehrobga olib kelingani haqidagi gap-so‘zlar haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi: u qirollik oilasi vakili ekanini juda yaxshi bilardi. Boshqacha aytganda, Diana o‘zini autsayderlarday tutgan insayder edi — bunda matbuot ham unga ulkan yordam ko‘rsatgan.

Diana uyatchan edimi?

Ko‘pchilikning nuqtayi nazariga ko‘ra, Diana umuman diqqat markazida bo‘lishni istamagan, lekin o‘z vazifalarining bir qismi sifatida omma oldida chiqish zarurligini majburlikdan qabul qilgan. Yelizaveta II ning sobiq matbuot kotibi Dikki Arbiterning so‘zlariga ko‘ra, aslida bunday bo‘lmagan. “U bilan to‘ydan uch yoki to‘rt hafta oldin tanishdim. Uni ‘Uyatchan Di’ deb atashardi, chunki odamlar bilan gaplashganida boshini biroz egib olardi. Ammo bu uyatchanligidan emas, balki u o‘zining bo‘yi balandligini bilardi (178 santimetr). O‘zi bilan suhbatlashayotgan odamlarga qulay bo‘lishi uchun boshini tushirardi”, — deydi Arbiter.

Diananing ukasi, graf Spenserning ham ta’kidlashicha, u “uyatchan bo‘lmagan, biroq yangidan tanishgan insonlari qarshisida o‘zini jiddiy tutgan… Suhbatdoshining gaplariga javob qaytarishdan oldin uni baholardi. Bu umuman uyatchanlik emas, balki zehni o‘tkirlikdir”.

Diananing xiyonat, o‘z joniga qasd qilishga bo‘lgan urinishlari haqidagi iqrorlari uning haqiqatgo‘y qiyofasini shakllantirdi. Aslida esa u rostdan ham noaniq munosabatlarda bo‘lgan. Buning aniq misollari ham bor. 1995-yilda Diana BBC’ning “Panorama” dasturi boshlovchisi Martin Bashirga intervyu bergandi. Quyida undan parcha keltiramiz:

Bashir: Qirolicha 1992-yilni “dahshatli” deb atadi. Aynan shu yili Endryu Mortonning siz haqingizda yozgan kitobi chop etilgandi (Diana: Her True Story). Siz qachonlardir Endryu Morton bilan uchrashganmisiz yoki unga kitobni yozishda shaxsan yordam berganmisiz?

• Diana: Men u bilan hech qachon uchrashmaganman.
• Bashir: Ammo kitobni yozishda shaxsan yordam bergansiz?
• Diana: Ko‘pchilik hayotim qanchalik azoblarga to‘laligini ko‘rdi va ular meni qo‘llab-quvvatlashga qaror qildilar.

Uning o‘limidan keyin ma’lum bo‘ldiki, malika Morton bilan shaxsan uchrashmagan bo‘lsa-da, unga ko‘plab iqrorlari bitilgan plyonkalarni bergan va bu kitobning bestsellerga aylanishiga xizmat qilgan.

Ikkinchidan, Morton o‘z kitobidagi ma’lumotlarning asosiy manbasi malika bo‘lganini ochiq-oydin tan olgandi. Bir safar u shunday degan: “Yozuvchi va teleboshlovchi Klayv Jeyms Diana bilan tushlikda kitobni yozishda menga yordam bergan yoki bermaganini so‘raganini aytib bergandi. Va u kamida bir marotaba (unga) yolg‘on gapirgan: ‘Endryu Mortonning kitobiga hech qanday aloqam yo‘q’, degan. Bu so‘zlarni aytarkan suhbatdoshining ko‘zlariga tik qaragani uning naqadar mohirlik bilan yolg‘on so‘zlay olishidan dalolat beradi”.

Shahzoda Charlz o‘zining birinchi rafiqasini sevarmidi?

Shahzoda Charlz Dianani sevarmidi yoki baxtga olib kelmagan oilasi sabab yuragini Kamilla egallaganmidi? Diana Charlzni sevarmidi yoki uni qirollik hashamati “yo‘ldan ozdirganmidi?” Amerikaliklar aytganidek, bu million dollarlik savol. Ularga javob yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas, chunki tomonlardan biri vafot etib ketgan, ikkinchisi esa olgan tarbiyasi va xarakteri sabab shaxsiy hayotini oshkor etmaydi.

Britaniyaning ITV telekanali tomonidan Martin Bashir bilan suhbatga 25 yil to‘lganida ishlangan “Diananing intervyusi: malika qasosi” hujjatli filmiga ko‘ra, o‘rtada sevgi bo‘lmagan. Unda malikaning astrologi Penni Tornton Diana to‘ydan oldin Charlz uni yaxshi ko‘rmasligini aytganini ma’lum qiladi: “O‘ylaymanki, u kelinga yolg‘on gapirishni istamagan. U avval boshidan o‘rtalarida aytilmagan gap qolmasligini xohlamagan va bu qizni butunlay yakson qilgan”. Suhbat davomida Pennining qo‘lida diktofon bo‘lmagani bois haqiqat oldingidek — noma’lum.

Qirolichaning sobiq matbuot kotibi Dikki arbiterga ko‘ra esa to‘ydan keyin yosh er-xotin “bir-biriga teginmaslik uchun zo‘rg‘a o‘zini tutib turgan”.

“Men 1981-yili birinchi rasmiy safarlarida ular bilan birga edim. Diana 80 yil ichidagi birinchi Uels malikasi edi (Uelsning oldingi malikasi Yelizaveta II ning buvisi, Georg VI ning rafiqasi Mariya Tekskaya bo‘lgan), shu sababdan unga bo‘lgan qiziqish ulkan edi. Charlz butun safar davomida uni silab-siypalar va bir safar erkalagandi ham”.

Diananing Martin Bashirga bergan intervyusidagi eng esda qolarli jumla quyidagicha: “Bu nikohda biz uch kishi edik…”. Bu oilaning buzilishiga Charlz va Kamillaning munosabatlari qay darajada ta’sir ko‘rsatdi, degan savolga javob edi.

OAV qurboniga aylangan Diana

1980-yildan boshlab (shahzoda Charlzning qallig‘iga aylangandan keyin) va 1997-yilda vafot etguniga qadar Diananing matbuot bilan munosabati oddiy kechmadi. Har qanday odam singari unga ham yaxshi gapirishlari yoqardi va tanqidga chiday olmasdi, jurnalist hamda suratkashlar o‘zini ta’qib qilishlaridan shikoyat qilardi.

1992-yilda qirollik oilasi chokidan so‘kilishni boshlaganda, er-xotin muhabbatining eng mashhur ramzi — Tojmahal oldida “yolg‘iz va tashlab ketilgan” holda o‘tirgan Diananing surati butun dunyoga tarqaldi. Surat g‘oyasini “ushlab ololmagan” birorta tabloid yoki biror jurnal qolmagandi: kimdir marhum rafiqasi uchun arxitektura shedevrini quradi, boshqasi esa tiriklayin tashlab ketadi. Kichik tuzatish: bu safarga Diana va Charlz birga chiqqan aslida…

Jamiyat fikrida Diana kanonizatsiyasi fojiali o‘limining ertasi kunidan boshlandi. Ammo u tirikligida ko‘plab jurnalistlar va jamoatchilik Diana matbuotni o‘z foydasi uchun naqadar mohirlik bilan manipulyatsiya qilishini tushunib turardi.

Umuman olganda, ba’zi doiralarda bahs yuzaga keldi, u oxirgi yillarda oilaviy holatini yoritish orqali OAVdan xinoyatkor eri hamda uning oilasiga qarshi kurashda foydalandi. Tojmahaldagi suratni ham uning shaxsan o‘zi tarqatgandi. Va bu Diana erining imiji hisobiga o‘zinikiga bezak bergan yagona holat emasdi. 1992-yilda otasi, graf Spenser vafot etadi. Charlz uning dafn marosimiga tashrif buyurishi kutilayotgan edi. Gap uning turmush o‘rtog‘ini otasi bo‘lganida ham emas, balki graf sodiq saroy ayoni va qirollik oilasiga begona bo‘lmagan shaxsligida edi.

Diana bo‘lsa eriga uni dafn marosimida ko‘rishni istamasligini aytadi. Charlzning yordamchilari oldinroq bekor qilingan uchrashuvni qayta tashkil etishga majbur bo‘ladi — odamlar uning marosimda yo‘qligini hurmatsizlik deya qabul qilmasligi lozim edi. Ammo hatto malikaning do‘stlari ham u aynan shu maqsadni ko‘zlagan deb hisoblaydi.

Tabloid gazetalardan birining muharrirlariga ko‘ra, “u matbuotni doim o‘zi uchun ishlatgan” va Diana juda yaxshi polittexnolog bo‘lgan.

Diananing o‘limi baxtsiz hodisa edi

Diananing o‘limi qanday tergov qilingani, kimlarni so‘roq qilishga to‘g‘ri kelgani va qanday taxminlar ilgari surilgani haqida alohida katta maqola yozsa bo‘ladi. Ammo uni o‘ldirishganini ta’kidlovchi insonlarni baribir hech qanaqa dalillar bilan ishontirib bo‘lmaydi. Kimgadir malikaning o‘limi tafsilotlari qiziq bo‘lsa, BBC’ning “Fitna nazariyasi” hujjatli filmini ko‘rishi mumkin. YouTube’da originaliga yaqin versiya mavjud.

Qisqasi, barcha taxminlar va qarshi dalillarni quyidagicha umumlashtirish mumkin:

Dodi Fayod (misrlik milliarder Muhammad al-Fayodning o‘g‘li) Dianaga nikoh uzugini olib beradi, ular oila qurmoqchi edi. Yo‘q, u uzukni shunchaki sovg‘a sifatida olib bergandi. Diana do‘stlariga “birinchi nikohdan qutilib, darrov boshqasiga sakrash niyatida emasligini” aytgan.

Diana homilador bo‘lgan va Britaniya hukumati bo‘lajak qirolning ukasi “chala musulmon” bola bo‘lishiga yo‘l qo‘ya olmasdi. Yo‘q, u homilador bo‘lmagan. Diananing yaqin dugonasini aytishicha, u Dodi bilan ta’tilga yo‘l olishdan oldin bir hafta vaqt o‘tkazgan va aniq homilador emasdi.

Diana va Dodi ichida bo‘lgan mashina haydovchisi mast bo‘lmagan (fransuz tergovchilari tasdiqlaganidek), balki ularni o‘ldirish topshirig‘ini olgan maxsus xizmat xodimi edi, qon namunalari esa almashtirib qo‘yilgan. Haydovchi mast bo‘lgan, tegishli qon tahlillari buni isbotlagan. Haydovchini qoni ota-onasining DNK bilan ham solishtirilgan va qon namunasi almashtirib qo‘yilgani tasdiqlanmagan.

Mi-6 maxsus chaqnash orqali haydovchining ko‘zini shamg‘alat qilgan va u boshqaruvni yo‘qotgan. Yo‘q, Mi-6 da unaqa qurilma bo‘lmagan, buning ustiga atrofda bo‘lgan boshqa mashinalarga nega zarar yetmagan?

Tez yordam xodimlari ataydan Dianani shifoxonaga olib borishni kechiktirish maqsadida, sekin harakatlangan. Yo‘q. Tez yordam xodimlari avariya joyiga olti daqiqada yetib kelgandi. Diananing yuragi to‘xtab qoladi va shifokorlar unga yordam ko‘rsatish maqsadida qo‘lidan kelgan barcha ishni qilgandi. Uni sekin olib ketishganiga sabab bunday og‘ir jarohatda ozgina siltanish ham og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin edi.

Bu vaqtda eng achinarlisi, agarda Diana xavfsizlik kamarini taqqan bo‘lganida omon qolish ehtimoli yuqori bo‘lardi. Diananing yaqin dugonasi bo‘lgan Roza Monkton malika o‘limi atrofidagi konspirologik nazariyalarni safsata deb ataydi. “O‘ylashimcha, barcha gap uning noodatiy ayol bo‘lgani va odamlar uning bunday oddiy o‘lim topishiga ishona olmasligida”, — deydi u.