Alan 1912-yil 23-iyun kuni London shahrida dunyoga keladi. U tug‘ilishdan oldin Alanning ota-onasi o‘z farzandi Britaniyada dunyoga kelishi va ushbu mamlakat madaniyati bilan yashashi uchun Hindistondan qaytib kelgandi. Shunday bo‘ldi ham — Alan Tyuring butun umrini qirollik hududida o‘tkazdi va uning barcha mehnatlari London, Kembrij va Manchester kabi shaharlarga bog‘liq.
Oilaning Alandan katta farzandi ham bor edi — Jon. Ota-ona ularni harbiy oilalar qaroviga qoldirib, tez-tez Angliya va Hindiston orasida qatnashga to‘g‘ri kelardi, chunki Alanning otasi harbiy xizmatchi edi. Shu boisdan aka-uka bu kabi “bolalar uylarida” inglizlarga xos xulq-atvor bilan tarbiyalanadi.
Olti yoshga to‘lganida Alan Gastings shahridagi Avliyo Mikoil maktabiga o‘qishga kiradi. Ushbu ta’lim dargohida bolaning iqtidori yuqori baholanadi. O‘qish davomida bolakay ilmiy tajribalar bilan shug‘ullanadi. Xususan, u dengiz o‘simliklaridan yod olishga urinadi. Bunday tajribalar Alanning onasini xavotirga solardi. U texnika borasidagi bunday qiziquvchanlik bolaning asosiy e’tibor gumanitar fanlarga beriladigan nufuzli maktabga kirishiga xalaqit beradi deb hisoblardi.
Shunga qaramay, Alan yetarli darajada obro‘ga ega Sherborn xususiy maktabiga o‘qishga kiradi. O‘zlashtirish borasida yigitcha eng oxirgi o‘rinlarda edi va o‘qituvchilar u haqda ko‘p shikoyat qilishardi. Gap shundaki, u yerda o‘tiladigan darslarning aksariyat qismi Alanni qiziqtirmasdi. Ingliz, lotin tillari va boshqa gumanitar darslar uning e’tiborini tortmagan. Ammo uning ushbu darslarga e’tiborsizligi o‘qituvchilar g‘azabiga sabab bo‘lardi.
Maktab direktori tomonidan yozilgan maktubdan bilish mumkinki, u Alanga o‘qishini yaxshilash yoki maktabdan haydalish shartini qo‘ygan. Maktabda o‘qib yurgan kezlari, 16 yoshida u Eynshteynning nisbiylik nazariyasini o‘rganib chiqadi va unda muallifning Nyuton qonunlariga yashirin ishonqiramaslik fikrida ekanini payqaydi. Buni aniqlash uncha-muncha matematikning qo‘lidan kelmasdi.
Alan Sherborn maktabida eng yaqin do‘sti Kristofer Morkom bilan tanishadi. Ular zerikarli darslar davomida “dengiz jangi” o‘ynar, turli jadvallar tuzar yoki ilm-fanga oid biror matematik yangilikni yechishga urinardi.
.jpg)
Alan Kris bilan birga Kembrijga o‘qishga topshirishga qaror qiladi. Ammo do‘stidan farqli o‘laroq imtihonlarni birinchi urinishda topshira olmaydi. Tyuring shijoatini tushirmagan holda ikkinchi urinishda Kembrij qirollik kollejiga o‘qishga kiradi. Kristofer Kembrijda o‘qib yurgan kezlari sut orqali tarqalgan kasallik oqibatida vafot etadi. Yaqin do‘stining o‘limi Alan uchun og‘ir zarba edi. U Krisning onasiga ko‘plab hamdardlik maktublari yozib, uni qo‘llab-quvvatlaydi.
Alan Kembrijda matematik Godfri Xarold Xard qo‘l ostida ta’lim oladi. 24 yoshida Alan Gyodelning to‘liqsizlik haqidagi teoremasiga o‘zgartirish kiritadi. Teorema quyidagicha — har qanday nazariyani bir vaqtning o‘zida haqiqat yoki yolg‘on sifatida isbotlash mumkin, chunki nazariya ko‘plab aksiomalarga asoslanadi, shunday ekan aksiomalar ham to‘g‘ri, ham yolg‘on bo‘lishi mumkin.
Alan Tyuring murakkab matematik hisoblash usuli va oddiy birliklar yordamida deyarli har qanday masalani yechishga qodir mashina modelini yaratadi. Ushbu qurilma “Tyuring mashinasi” nomini oladi va elektron hisoblash mashinasiga aylanadi. Mashina xotirasiga dastlabki ma’lumotlar kiritiladi va u belgilangan algoritm asosida varaqqa natijalarni chop etadi. Bunday hisoblash amalida “to‘g‘ri”, “yolg‘on”, “algoritm” kabi tushunchalardan foydalanilgan.
1938-yili 26 yoshli Alan Tyuring “Ordinarlarga asoslangan mantiqiy tizimlar” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqlaydi.
“Tyuring mashinasi”: qanday qilib algoritm kompyuter erasining asosiga aylandi?
Hozir ham xuddi 1936-yildagi kabi ong va tafakkur qanday paydo bo‘lishi mutlaqo noma’lum. Ammo murakkab hisoblashlarga talab bo‘lgan va ularni amalga oshirish uchun elektron hisoblash mashinasi qanday nazariy talablarga javob berishi kerakligini aniq hisob-kitob qilish kerak edi.
Buni amalga oshirish uchun esa Tyuring cheksiz xotiraga ega ideallashtirilgan hisoblash mashinasi ishini ko‘rib chiqadi. U mashina uchun aniq harakat tizimini belgilab beradi: mashina faqat ketma-ket elementar operatsiyalarni bajarib, ma’lumotlarni saqlash kataklaridan biriga yangi belgi yozish orqali ishlay olardi. Shundan so‘ng u qo‘shni katakka o‘tadi va u yerda yana bitta elementar operatsiyani bajaradi. Shu bilan birga, u “erkin fikrlash” funksiyasiga ega bo‘lmagan — hisoblash matematik qo‘llanmalar orqali berilgan oddiy ketma-ketlikda ishlovchi aniq algoritmlar asosida amalga oshirilgan. Muayyan kiritilayotgan ma’lumotlar uchun chiqishda faqat bitta ehtimoliy natija bor edi. Natijada bitta algoritm — aynan Tyuring ushbu tushunchaning paydo bo‘lishiga katta hissa qo‘shgan — doim berilgan topshiriq uchun bitta natijani chiqarib bergan.
Aniq belgilangan qoidalar elementar operatsiya orqali mashina konsepsiyasi hosil qilingan, bu murakkab hisoblash amallari cho‘qqisiga oddiy amallar orqali chiqish degani edi. Oldinlari kuchli hisoblash mashinalarining yaratilishi fantastik vazifa hisoblangan bo‘lsa, endilikda oddiy elementar operatsiyalarni ancha tezroq bajarish masalasini hal etishga bog‘liq bo‘lib qolgandi.
Bir marta ham frontga bormasdan urush qahramoniga aylangan matematik
Urushdan oldin Germaniyada ikki turdagi shifrlovchi mashina yaratilgandi — “Enigma” va “Lorens” (bularning ikkinchisi juda murakkab bo‘lib, faqat oliy qo‘mondonlik o‘rtasida xabar almashinuvida ishlatilgan). Ular alifbodagi harflar soni kabi 26 ta holatga ega bo‘lgan bir nechta rotor yordamida ma’lumotlarni yozib oladi. Rotorlarning dastlabki holatini “bilgan holda” (maxfiy xabar kaliti) xuddi shu turdagi boshqa mashina belgilar bo‘tqasidan jo‘natuvchi “Enigma” nima yuborganini osongina aniqlar edi.
Ikkala mashina ham tez orada takomillashtiriladi va ular uzatayotgan ma’lumotlarni o‘zgalar tushunishi favqulodda murakkab holatga aylanadi. Polshaliklarning mashina jumbog‘ini yechishga bo‘lgan urinishi 1940-yilgacha foydalanilgan uning oddiy versiyasi zarariga ishlaydi. Polyaklar to‘plagan ma’lumotlar bilan tanishib chiqqan inglizlar nemislarning maxfiy radioxabarlarini buzish uchun mazkur sohada mavjud bo‘lmagan ancha zamonaviy qurilma kerak ekanini tushunib yetadi.
Shunda Alan Tyuring keyinchalik “Tyuring bombasi” nomini olgan mashinani yaratish guruhi boshchilik qiladi. U har biri bitta “Enigma”ga mos keladigan o‘nlab rotorlarga ega bo‘lgan, nemis shifrlarini yechish uchun harbiy va maxfiy xizmatlar tomonidan barcha davrlarda foydalanilgan shifrlash usullari kiritiladi: maxfiylik talab etilmagan ma’lumotlarni shifrlash ma’nisiz edi. “Enigma” shifrlari orqali fuqarolik xizmatlari ochiq radioefir orqali uzatiladigan oddiy xabarlar ham yuborib turilgan. Shu orqali maxfiy xabarlarning bir qismini o‘qishga muvaffaq bo‘lingandi. Shundan so‘ng “Tyuring bombasi” “Enigma”ning radioxabarlaridan qo‘lga kiritilgan ob-havo ma’lumotlari orqali shifrlashni amalga oshiradi — rotorlar holatning o‘zgarishi orqali xabarning noma’lum qismiga ham osongina oydinlik kiritilgan.
Natijada 1940-yilning bahorida inglizlar nemislarning deyarli barcha radioxabarlarini o‘qishga muvaffaq bo‘ladi. Bu ularga urushning qay tarzda borishida ulkan ustuvorlik berdi. Tutib qolingan mazkur ma’lumotlardan foydalangan “Ultra” dasturi rahbari Uinterbot amalda bu qanday ishlashini aytgan edi. Rommel (nemis qo‘mondoni) Shimoliy Afrikada yashirin zarbalardan biriga tayyorgarlik ko‘rayotganida, inglizlar bor kuchini qarama-qarshi tomonga to‘plagan va nemislar hujumi kuni yurishni boshlab, dushmanning zaif tomonida hujum uyushtirgan. Fransiya va Italiyadagi ittifoqchilar bilan ham urush shu yo‘sinda olib borilgan. Nemis suv osti kemalar guruhi bir-biri bilan ittifoqchilar kemalarini qayerdan qidirishayotgani haqida ma’lumot almashgan zahoti, inglizlar o‘z yo‘nalishini o‘zgartirardi.
Bu urushda ingliz va amerikaliklar xuddi so‘qirlarga qarshi urushayotgandek edi — nemislar ittifoqchilarning radioxabarlarini buza olmagan. 1944-yilda inglizlar nemislar ittifoqchilar Pa-de-Kelega kelishini kutganini aniq bilgan holda, Normandiyaga boradi. Shu sababdan Uinston Cherchill va Britaniya qiroli Georg VI ga shunday deydi: “Biz aynan ‘Ultra’ yordami bilan urushda g‘alaba qozondik”.
Buning uchun Alan Tyuring Britaniya imperiyasining ordeni bilan ham taqdirlanadi, afsuski, mutlaqo maxfiy holatda — uning o‘zi va qirollik vakillaridan boshqa odamlar bilmagan. Qayd etish joizki, nemis shifrlarini buzish bo‘yicha usul shu qadar ilg‘or ediki, Buyuk Britaniya maxfiy xizmati ularni 2012-yildagina arxivga topshiradi.
Tyuring testi: matematik sun’iy intellektga eltuvchi yo‘lni ko‘rsatdi
Urushdan keyin olim birinchi raqamli kompyuterlar ixtirochilariga konsultatsiya berishdan tashqari mashinani o‘ylashga o‘rgatish masalasi bilan ham shug‘ullandi. Tyuring o‘z ishini “o‘ylash” jumlasini ishlatmaslikdan boshladi — ushbu so‘zga mos keladigan ta’rif hali yo‘q edi. Buning o‘rniga u sun’iy intellektning boshqa toifasini taklif qiladi — inson bilan masofadan turib muloqot qila oladigan mashina (Tyuring testi).
Uning fikricha, buni uddalash mumkin — faqat muntazam o‘zini takomillashtirib boradigan raqamli kompyuterni yaratish kerak xolos. Oradan 70 yil o‘tgan bo‘lsa-da, masofaviy muloqotda inson o‘rnini egallashga qodir kompyuter yaratilmadi. Ayrimlar buni inson miyasi hisoblash mashinasi sifatida ancha murakkab va kuchli ekani bilan izohlaydi. Boshqalar bo‘lsa “mustaqil” o‘rgana oladigan raqamli kompyuter g‘oyasining o‘zi shubhali ekanini aytadi.
Algoritmlar — qat’iy bosqichma-bosqich yo‘riqnoma bo‘lib, ular ko‘p variantli qilinsa ham oxir-oqibat bunday variantlar tugaydi. Insonga taqlid qiladigan kompyuter qobiliyatining ham oxiri shunday bo‘ladi.
1952-yilda 39 yoshli Tyuringning boshqa bir erkak bilan aloqalari hukumat e’tiboriga tushib qoladi: olimning uyini o‘g‘ri uradi va 19 yoshli sherigi o‘g‘rilar tanishi ekanini aytadi. Alan politsiyaga murojaat qilganida esa uning aloqalari fosh bo‘ladi va Tyuring jinoiy ta’qibga uchraydi. U vaqtda Buyuk Britaniya gomoseksualizm jinoyat hisoblangan.
Sud urush qahramoniga ikki turdagi jazo variantini taklif etadi — qamoq yoki ayollarga xos garmonlar bilan (dietilstilbestrol) “davolanish”. Tyuring ilmiy ishini davom ettirishni rejalashtirgani bois ikkinchi variantni tanlaydi. Hozirgi kunda taqiqlangan ushbu dietilstilbestrol ko‘p dozada foydalanish kimyoviy kastratsiya vazifasini o‘taydi — dori unda impotensiya chaqirib, ko‘krak bezlarining kattalashishini hosil qilgandi.
Bu esa olimning ruhiyatiga qattiq ta’sir qiladi va 1954-yilda Tyuring o‘zi uyida jonsiz holatda topiladi (sianid bilan zaharlangan). Xonadonda zahar manbasi bo‘lgan ko‘plab kimyoviy dorilar saqlangani sabab rasmiy xulosa u o‘z joniga qasd qilgan xulosani beradi. 2013-yilda Britaniya taxti uni o‘limidan keyin afv etadi.
Izoh (0)