Норозилик рамзига айланган талаба: танклар колоннасига бир ўзи қарши чиққан “Номаълум исёнчи” тарихи

1989 йил 15 апрель куни Пекиндаги энг йирик Тянанмен майдонида талабаларнинг оммавий норозилик намойишлари бошланади. Ўша йилнинг 4 июлига қадар давом этган норозиликлар ҳукумат қўшинларининг намойишчиларга қарата ўт очиши орқали бостирилади. Мазкур ҳодиса тарихдан “4 июнь воқеалари” ва “Тянанмен майдонидаги қирғин” номи остида ўрин олган.

Талабаларнинг майдонга чиқиши биргина сабаб туфайли юзага келмаганди: улар орасида фуқаролик озодлиги учун кураш, коррупция, бозор иқтисодиётига тезроқ ўтиш каби талаблар бўлган. Хитой Коммунистик партияси Маркзий қўмитаси собиқ бош котиби — Ху Яобаннинг ўлими намойишлар учун туртки вазифасини ўтади. 1987 йил 16 январь Ху Яобан “тезкор ислоҳотлар” борасидаги очиқ чақирувлари сабаб истеъфога чиқарилади. Орадан икки йил ўтгач, 1989 йил 15 апрель куни эса у юрак хуружидан вафот этади.

Намойишчилар ҳукуматга қарши анъанавий равишда оммавий норозилик майдони сифатида фойдаланиб келинган Тянанмен майдонига чодирлар ўрнатади ва бу ерда бир ойдан ортиқ вақт қолишади. Хитойнинг кўплаб етакчи арбоблари, жумладан, Марказқўмнинг бош котиби Чжао Сзиян ҳам намойишчилар илгари сурган фикларни қўллаб-қувватлар эди — унинг партияси намойишчиларга яширин равишда моддий ёрдам кўрсатган.

Хитой пойтахтидаги воқеаларга Михаил Горбачёвнинг 15-18 май кунлари амалга оширган ташрифи ҳам катта таъсир кўрсатган дея ҳисобланади. Зиддиятли даврдан кейин муносабатларни яхшилаш бўйича амалга оширилган тарихий ташрифга мезбон томоннинг ички муаммолари сабаб путур етади.

Совет етакчисига ҳамроҳлик қилган шахсларнинг хотирлашича, Пекиндаги норозилик намойишлари делегациянинг қарашларини ўзгартириб юборади. Протокол бўйича Тянанмендаги халқ қаҳрамонлари ҳайкалига гулчамбар қўйилиши керак эди. Хитой раҳбарияти бундай вазиятда қандай йўл тутиш ҳақида узоқ ўйланиб, охир-оқибат маросимни бекор қилади. Пойтахт марказида содир бўлаётган воқеаларни улар 1919 йил 4 май муносабати билан уюштириладиган тадбирга тайёргарлик дея изоҳлайди.

Хитойлик талабалар Горбачёвни ўз томонларига оғдириб олмоқчи бўлганида вазият янада мураккаблашади. Пекин университетининг 3 мингдан ортиқ талаба ва профессорлари Совет Иттифоқи етакчиси номига мактуб йўллаб, уни меҳмонга чақиришади. Совет томони таклифни эътиборсиз қолдиришни маъқул кўради…

3 июль куни кечаси Пекинга танклардан иборат армия бўлинмаси кириб келади ва очиқ тўқнашувлар бошланмасидан олдин намойишчиларни ўққа тута бошлайди. Оддий фуқаролар танкларга тош ва ёнувчан аралашмали шиша идишларни улоқтира бошлайди.

Намойишчилар автобуслар, юк машиналари ва тракторлар ёрдамида йўлларни тўсади, бироқ танклар барибир майдонга кириб боради. Пўлат тўсиқлар ёрдамида ҳарбий техникаларнинг гусеницаларига шикаст етказилади. Танклар тўхтагач, намойишчилар уларнинг ҳаво кирадиган тешикларига бензин билан шимдирилган матоларни ёпиб, ўт қўяди.

Автоматлар билан қуролланган аскарлар намойишчиларни огоҳлантиришсиз ўққа тутишга киришади. Тез ёрдам машиналари эса йўллардаги тўсиқлар туфайли ярадорларга ёрдам кўрсатиш учун вақтида етиб бора олмайди. Шу боисдан жабрланганларни қўлда ташишга тўғри келади. Натижада, намойиш иштирокчилари хавфли жиноятчилар дея эълон қилинади. Уларнинг аксарияти ҳибсга олиниб, судсиз қамоққа юборилади.

Хитой ҳукумати қурбонлар сонини камайтириб кўрсатган — 200 киши ҳалок бўлган ва 7 минг киши яраланган, аммо ташқи кузатувчилар ўн минглаб қурбонлар ҳақида ёзарди. The New York Times журналисти Николас Кристоф 1989 йил 21 июнь куни шундай ёзганди:

“Афтидан, қурбонлар сони ноаниқлигича қолади. Минглаб инсонлар ўлдирилган бўлиши мумкин. Бироқ бугунги кунда мавжуд далилларга асосланиб шундай хулоса қилиш мумкинки, 400 кишидан 800 кишигача фуқаро ўлдирилган”.

Ҳалок бўлганлар орасида нафақат норозилик намойишчилари, балки оддий шаҳарликлар ҳам бўлган — тўлиқ рўйхат ҳозирга қадар эълон қилинмаган. Таъкидлаш керакки, одамлар майдоннинг ўзида эмас, балки қўшни марказий кўча ва чорраҳаларда ўлдирилган.

Танкларга қарши чиққан номаълум исёнчи

Ҳарбийлар томонидан намойишлар бостирилгач, эртаси куни, 5 июлда танклар колоннаси Тянанмен майдонини тарк эта бошлайди. Бу вақтда “Номаълум исёнчи” номи билан бутун дунёга танилган шахс пайдо бўлади.

“Исёнчи”нинг энг машҳур сурати Associated Press мухбири Жефф Уайденер томонидан “Пекин” меҳмонхонасининг олтинчи қаватидан олинган. Унда “Номаълум исёнчи” ҳеч қандай қуролсиз “Т-59” танклари колоннасининг йўлини тўсганини кўриш мумкин.

Исёнчи танклар қаршсига чиқиб, бир неча дақиқа давомида (айрим манбаларга кўра, ярим соатга яқин) уларнинг ҳаракатланишига йўл бермайди. Мазкур ҳолат видео ва фотога муҳрланади.

Оддий хитойлик эркакнинг танкларга қаршилик кўрсатгани тасвирланган ҳолати бутун дунёга тарқалиб, “тоталитар давлатнинг золимлигига қарши норозилик” рамзига айланади. Сурат юзлаб газета ва журналлар томонидан чоп этилади, телеянгиликларда у ҳақида гапиради.

“Номаълум исёнчи”нинг панорама суратини Стюарт Франклин ҳам олган бўлиб, унда колоннадаги 19 та танкни кўриш мумкин.

1998 йилда Time журнали ушбу шахсни ХХ асрнинг энг машҳур 100 инсони рўйхатига киритади. Шунга қарамай, воқеага гувоҳ бўлганларнинг айтишича, исёнчи танкларга қарши чиққан ягона инсон эмас, бироқ бошқа намойишчилардан фарқли ўлароқ, у фото ва видеога тушиб қолган. “Кўплаб одамлар ўз танаси билан танклар йўлини тўсганига гувоҳ бўлганман”, — деган эди талабалар етакчиси Шао Сзян.

“Исёнчи”нинг шахси ва тақдири

Танкларга қарши чиққан ушбу инсон аслида ким экани ҳақида ишончли маълумотлар кам. Шунингдек, ҳаракатни тўхтатган танк экипажининг тақдири ҳам номаълум. Версиялардан бирига кўра, “исёнчи” — Ван Вейлин исмли 19 ёшли талаба. Унинг кейинги тақдири ҳақида бир нечта фаразлар мавжуд. АҚШ президент Ричард Никсоннинг ёрдамчиси атрофидаги манбаларга кўра, ушбу жасур йигит майондаги воқеалардан 14 кун ўтиб, қалт этилган.

Бошқа бир манбаларда келтирилишича, у бир неча ойдан кейин Тянянмен майдонида отиб ташланган. Шунингдек, бу одам ҳамон тирик экани ва Хитойда яшириниб яшаётгани ҳақида ҳам версиялар мавжуд. Гонконгдаги аноним-профессорлардан бирига кўра, у 3 йилдан ортиқ вақт давомида Хитойда яшириниб юрган ва кейин Тайванга қочиб кетган.

Цензура

Хитой ҳудудида “4 июнь воқеалари”га оид тасвирлар ва маълумотлар давлат томонидан қаттиқ цензура қилинади. Бу борада жорий этилган тақиқларнинг айримлари ақлга сиғмайди: масалан, 1989 йилдан бошлаб цензорлар 4 рақами туширилган почта маркаларидан фойдаланишни тақиқлаган, 2018 йилда эса Хитойдаги машҳур Wеchat мессенжери 64.89 ва 89.64 юан номиналидаги ўтказмаларни блоклаши маълум бўлганди (6 ой, 4-сана, 1989 йил).

Маълумотлар шу қадар яширилганидан, воқеалар марказида бўлган Пекин университети талабалари ҳам аслида нима бўлганини тўлиқ билмайди. Уларнинг айримларига “Номаълум исёнчи” суратини кўрсатишганида эса аксарият талабалар унинг ҳақиқийлигига ишонмаган.

Цензура режими 2010 йил 12 январь куни қидирув натижаларини филтрлашдан бош тортган Google тизимининг ишини ҳам бузади. Google ва Хитой ҳукумати ўртасидаги муносабатлар доим мураккаб бўлиб келган. Ўзини “Яхшилик корпорацияси” дея таърифлаб келадиган компания қидирув натижаларини филтрлашга рози бўлади, аммо “Айрим натижалар талабга биноан ўчирилди…” деган жумла ҳукумат вакилларининг ғазабини қўзғатганди.

Baidu халқаро коммуникация бўлими бошлиғи Кайзер Куо шундай дейди: “Хитой ҳукумати буни жуда ёмон кўрарди. Улар ҳолатни уйга келган меҳмон овқат ейишга розилик билдириб, лекин бу унга ёқмаганини айтишига қиёслади”.

2010 йилда Google сервислари Хитой томонидан кучли хакерлар ҳужумига учрайди. Бу компания раҳбариятини қарши чоралар кўришга мажбур этади ва 2010 йил 12 январь куни Google баёнот билан чиқади:

“Бундан буёғига Google.cн даги қидирув натижаларини цензурага учрашига йўл қўя олмаймиз ва кейинги бир неча ҳафта ичида Хитой ҳукумати билан қидирив тизими филтрсиз ишлай олишининг ҳуқуқий асосини муҳокама қиламиз”.

Дунёдаги энг йирик интернет компания ва ўша вақтда аҳолиси энг кўп бўлган мамлакат ҳукумати ўртасидаги келишмовчилик оқибатида Google Хитой бозорини тарк этади. Аммо мазкур қарама-қаршилик натижасида кўплаб хитойлик фойдаланувчилар цензурадан хабар топади, боз устига улар маълум муддат 4 июнь куни Тянанмен майдонида содир бўлган воқеаларга оид маълумотлар билан танишишга муваффақ бўлади.