“Har bir urushdan keyin shunday deyishadi: bu boshqa hech qachon qaytarilmaydi, urush — takrorlanishidan har qanday yo‘l bilan qochish kerak bo‘lgan dahshatdir. Mana, odamlar yana bir-biri bilan urushmoqda va boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Inson zoti nafas olar ekan, ular muntazam bahslashishi kerak, biroz tinchlik boshlansa, ular bahsga yana bahona qidira boshlaydi”. Ushbu satrlar taqdiriga Ikkinchi jahon urushidan omon chiqish yozilmagan qizcha — Anna Frankning kundaligidan olingan.
Anna 1929-yil 12-iyunda, natsistlarning hokimiyat tepasiga kelishidan to‘rt yil oldin dunyoga kelgan. Iste’fodagi ofitser Otto Frank uning otasi edi, u keyinchalik tadbirkorlik bilan shug‘ullangan, onasi — Edit Xollender Frank bo‘lsa uy bekasi bo‘lgan.
Annaning Margo ismli to‘ng‘ich opasi ham bor edi. Franklar oilasining hayoti bir maromda ketar, qo‘shnilari bilan ularning kelib chiqishi va millatidan qat’i nazar do‘stona aloqalar o‘rnatgandi. Franklar yahudiy edi, ammo diniy marosimlarga oid masalalarga dunyoviy inson sifatida qarardilar.
Biroq 1933-yilda Gitlerning partiyasi Germaniyada hokimiyat tepasiga kelgach, yahudiylar xavf ostida qola boshladi. Otto Frank taqdir bilan hazillashib o‘tirmasdan, mamlakatni tark etishga qaror qiladi. U Amsterdamga ko‘chib o‘tadi, bu yerda u “Opekta” aksiyadorlik jamiyati boshqaruvchisi lavozimini qo‘lga kiritadi.
Anna bo‘lsa onasi va opasi bilan Germaniyada qolgandi — ular Frankfurtdan buvisi yashaydigan Axenga ko‘chib o‘tadi. Bir necha oydan keyin Franklar oilasining barchasi otasining yoniga, Niderlandiyaga yo‘l oladi.
Hayot o‘z maromida ketardi. Anna ulg‘ayib, maktabga chiqadi. Otasi esa Gitlerning harbiy tayyorgarligini vahima bilan kuzatar edi. Barchasi Yevropada katta urush boshlanishidan darak berardi va Otto Frank oilasini Amerikaga olib ketishga qaror qiladi. Ammo u viza ololmaydi.
1940-yil 10-may kuni Otto qo‘rqib kelgan voqea sodir bo‘ladi — nemis qo‘shinlari Niderlandiyaga bostirib kiradi. Oradan to‘rt kun o‘tib, niderlandlar qo‘mondonligi taslim bo‘lish haqida e’lon qiladi. Bu vaqt ichida evakuatsiya ishlarini amalga oshirish imkonsiz edi, buning ustiga Frankning boradigan boshqa joyi ham qolmagandi. “Niderlandiya” reyxskomissariatida ularning yangi hayoti boshlanadi.
“Aftidan, kundalik yuritish — umuman menga to‘g‘ri kelmaydigan mashg‘ulotga o‘xshaydi. Chunki shu vaqtgacha miyamga bunday fikr kelmagan va eng muhimi, kelajakda, jumladan, mening o‘zimga ham 13 yoshli maktab o‘quvchisining yozganlari qiziq bo‘ladimi? Nima bo‘lgan taqdirda ham men yozishni yaxshi ko‘raman, o‘z g‘am-tashvish hamda muammolaringni oqqa ko‘chirganda odam yengillashadi”.
Okkupatsion hukumat yahudiylarni ta’qib qila boshlaydi. Ularga yangidan yangi cheklovlar o‘rnatilardi, konsentratsion lagerlarga yuborish boshlanadi. O‘z oilasini ham shu kabi taqdir kutib turganini payqagan Otto Frank boshpana hozirlashga tushadi.
Yashirin boshpana
“Opekta” kompaniyasi joylashgan Prinsengraxt-263 uy o‘ziga xos ichki tuzilishga ega edi: bino ikkinchi qavatda alohida ikki qismga ajralardi — sohil bo‘yiga olib chiqiladigan birinchi qismini “Opekta” ofisi egallagan bo‘lsa, ikkinchisi ko‘p hollarda bo‘sh yotardi.
Otto Frank do‘stlari bilan binoning 3, 4 va 5-qavatlarini bo‘sh bo‘ladigan ikkinchi qismini yashash uchun yaroqli holatga keltiradi. Binoning asosiy qismi bilan bog‘lab turuvchi uchinchi qavatdagi yagona o‘tish joyini hujjatlar taxlangan shkaf bilan maskirovka qilishadi.
Oila 1942-yil 16-iyul kuni binoga ko‘chib o‘tmoqchi bo‘ladi, ammo rejalarni o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. 5-iyul kuni Annaning opasi Margo Yahudiylar immigratsiyasining markaziy byurosidan “povestka” oladi — unda qiz Vesterborkdagi konsentratsion lagerga yuborilish uchun gestapoga yetib kelishi aytilgandi.
Ko‘chishni ortga surib bo‘lmasdi. 6-iyul kuni Franklar yangi boshpanasiga ko‘chib o‘tadi. 13-iyulda ularga German van Pels rafiqasi hamda o‘g‘li bilan kelib qo‘shiladi. Bundan oldinroq esa van Pels Franklar Shveysariyaga qochib ketdi degan mish-mishni tarqatishga ulguradi. Bu gestaponi chalg‘itishi kerak edi.
Kundalik
Otto Frank qizi 13 yoshga to‘lganida matoli muqovaga ega dastxatlar uchun kichik albomni sovg‘a qiladi — farzandining o‘zi uni tanlagandi. O‘shandan boshlab, 1942-yilning iyunida u o‘z kundaligini yuritishni boshlaydi.
“1942-yil 28-sentabr. Hech qachon ko‘chaga chiqa olmasligimizni anglab yetish tobora qiyinchilik tug‘dirmoqda. Bizni topib olib, otib tashlashlari borasidagi qo‘rquv ham. Odamni xursand qilmaydigan istiqbol!”.
Yashirinib yashashdan o‘zga iloj yo‘q edi. Ozod bo‘lish umidi ham noma’lum — hech kim qancha kutishga to‘g‘ri kelishini bilmasdi. Har kuni eshikni kimdir taqillatib qolishidan va gestapochilar kirib kelishidan qo‘rqib yashashga to‘g‘ri kelardi.
Otto Frankning hamkasblari ushbu holatni sir saqlar va yashirin boshpanadagilarga yordam ko‘rsatib kelardi. Ammo ularning qo‘lidan hamma ish ham kelmasdi.
“1942-yil 9-oktabr. Yahudiy tanishlarimizni guruh-guruh sifatida hibsga olishmoqda. Gestapoda ularga g‘ayriinsoniy munosabatda bo‘lishyapti ekan: qoramollar uchun mo‘ljallangan vagonlarga chiqarib, Vesterborkka olib ketishmoqda. Mip u yerdan qochishga muvaffaq bo‘lgan odam bilan gaplashibdi. U dahshatli narsalarni gapirib berdi! Mahbuslarga deyarli ovqat va suv berishmayapti ekan. Krandan suv kuniga bir soat ochilib, minglab odamlar bitta hojatxonaga navbat kutisharkan. Hamma bir-biriga yopishib yerda yotarmish: erkaklar, ayollar... Ayollar va bolalarni sochlarini kal qilib olib tashlashmoqda. U yerdan qochish deyarli imkonsiz: mahbuslar qirilgan boshlari va yahudiylarga xos tashqi ko‘rinishi orqali qo‘lga tushib qolmoqda. Niderlandiyada mahbuslarga shunday munosabatda bo‘lishmoqda, ular surgun qilinayotgan joylarda vaziyat qanday? Ingliz radiosi gaz kameralari haqida gapiryapti, bu tez o‘ldirishning oson yo‘li”.
“O‘n yildan keyin urush tugaganida biz yahudiylar bu yerda yashaganimiz, ovqatlanganimiz, suhbatlashganimiz haqida aytib berisharmikan?”
1942-yil 16-noyabrda boshpanada hisob bo‘yicha sakkizinchi va oxirgi odam — tish doktori Fris Pfeffer paydo bo‘ladi.
Uch kundan keyin Anna kundaligiga quyidagicha yozgan: “Kechalari har yerda harbiylarning yashil yoki kulrang mashinasi yuribdi. Ulardan tushgan politsiyachilar har bir uyni taqillatib, u yerda yahudiylar bor-yo‘qligini surishtirib chiqyapti. Kimdir topilgudek bo‘lsa, oilasi bilan birga olib ketilmoqda. O‘z vaqtida yashirinishga ulgurmasa, hech kim taqdirdan qochib qutula olmayapti... Kechalari tez-tez begunoh insonlar ortilgan kolonnalar harakatlanayotganini ko‘raman, ba’zilari kaltaklanib, qiynoqqa solinadi, ayrimlari yerga yiqilib tushadi. Hech kimga shafqat yo‘q: qariyalar, bolalar, go‘daklar, bemorlar, homiladorlar — hamma o‘lim tomon ketmoqda”.
Shu zaylda kunlar, haftalar va oylar o‘tadi... 1942-yil yakunladi, 1943-yil ham tugaydi. Boshpanada yashayotganlar qulog‘iga gitlerchilar mag‘lubiyatga uchrayotgani, ittifoq kuchlari tez orada Fransiyaga kirib kelishi haqida gap-so‘zlar chalina boshlaydi. Umid tobora ortib boradi.
“1944-yil 29-mart. Vazir Bolkenshteyn radio orqali chiqishi davomida harbiy xotiralar, kundaliklar va maktublar keyinchalik katta ahamiyatga ega bo‘lishi haqida aytdi. Shundan keyin, albatta, hamma mening kundaligim haqida gapira boshladi. Axir ‘Boshpana’ hayoti haqida roman chop etish naqadar qiziq. Birgina nomidan ham odamlar buni qiziqarli detektiv deya qabul qiladi.
Jiddiy aytadigan bo‘lsam: o‘n yildan keyin urush tugasa, biz yahudiylar bu yerda yashaganimiz, ovqatlanganimiz, suhbatlashganimiz haqida aytib bersakchi? Senga ko‘p narsa yozayotgan bo‘lsam-da, bu hayotimizning kichik qismi xolos. Masalan, xonimlarimiz portlash ovozlaridan juda qo‘rqishlarini bilmaysan, yakshanba kuni 350 ta ingliz samolyoti Eymeyden uzra yarim million kilogramm bombalarni tashladi, shunda uylar shamoldagi barg kabi zir titradi...”
Xoinlik
1944-yil iyunda ittifoqchilar Normandiyaga keladi. Anna o‘z kundaligida ota-onasi yil oxiriga qadar ozodlikka chiqishlari mumkinligi haqida gaplashgani haqida yozgan.
Barchasi 1944-yil 4-avgustda barbod bo‘ladi. Shu kuni Prinsengraxt-263 dagi uyga nemis ofitseri Karl Zilberbauer boshchiligidagi niderland politsiyachilari va gestapo xodimlari keladi. Boshpanada jon saqlaganlar va ularga yordam ko‘rsatgan barcha hibsga olinadi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Frankning oilasi va uning do‘stlarini noma’lum shaxs sotib bergan. Uning shaxsi borasida bahslar hanuzgacha davom etadi. Karl Zilberbauer urushdan keyin yahudiylarni qo‘lga olish bo‘yicha buyruqni boshlig‘i Yulius Fettmandan olganini aytgan. U esa “ishonchli manba” ma’lumot berganini bildirgan. Dettman natsistlar mag‘lubiyatidan keyin o‘z joniga qasd qilgani bois, undan ko‘rsatma olishning imkoni yo‘q edi.
Uch kunlik qamoqdan keyin yashirin boshpanada jon saqlaganlar Vesterborkdagi konslagerga yuboriladi, u yerda esa eng og‘ir ishlarga jalb etiladi. 1944-yil 3-sentabrda Anna Frank, uning oila a’zolari va do‘stlari Osvensimga jo‘natiladi. Bu niderlandiyalik yahudiylarni “o‘lim lageri”ga olib ketgan oxirgi eshelon edi.
Eshelonda bo‘lgan 1 019 kishining 549 nafari darhol gaz kameralariga kiritilgan. Ular orasida 15 yoshdan kichik bo‘lgan bolalar ham bor edi. 15 yoshli Anna muqarrar o‘limdan omon qolgan eng kichik asir edi.
1944-yil 30-oktabr kuni Anna opasi Margo bilan birga Bergen-Belzen lageriga yuboriladi. Gitlerchilar nazorat qilgan hudud borgan sari kichrayar, bu lagerga ham ittifoq kuchlaridan ozod etilishi kutilayotgan konslagerlardan asirlar olib kelinardi. Bergen-Belzen lagerining bu qadar ko‘p odamga mo‘ljallanmagani terlama kasalligining tarqalishiga olib keladi.
Annaning otasini omon qolishi
1945-yil fevralda opa-singil Franklar betob bo‘lib qoladi. Lagerdan omon qolgan asirlar Annaning so‘nggi kunlari haqida gapirib bergan: ota-onasini o‘ldi deb o‘ylab, boshqa yashashni istamasdi. Margoning o‘limidan bir necha kun o‘tib, u ham vafot etadi. Aniq sanasini hech kim ayta olmaydi.
Anna Frank adashgan edi — otasi tirik bo‘ladi. Otto Frank Prinsengraxt-263 da hibsga olinib, omon qolgan sakkizta oilaning yagonasi edi. U 1945-yil 27-yanvarda, Osvensim egallangach, ozod etiladi.
Anna Frankning kundaligi otasining hamkasbi Mip Giz tomonidan saqlab qolingan. Qizning o‘zi ataydan, yoki tasodifan uni o‘zi bilan olib ketmagandi, Mip esa uni yashirib qo‘yishga ulgurib qolgan. Urush yakunlangach, Mip kundalikni Otto Frankka topshiradi. 1947-yilda Annaning kundaligi ilk bor chop etiladi va dahshatli davrning guvohi bo‘lgan tarixiy hujjatga aylanadi.
Jazoga tortilmagan gestapochi
Anna Frankni hibsga olgan Karl Zilberbauer urushdan keyin Germaniya Federal razvedka xizmatida ishlaydi. 1963-yilda uni natsistlar ovchisi Simon Vizental tanib qoladi. Bu vaqtda gestaponing sobiq xodimi Avstriya politsiyasida jinoiy ishlar bo‘yicha inspektor lavozimida ishlardi.
Zilberbauer yashirin boshpanada yashaganlarni shaxsan o‘zi ushlaganini tan olgandi, biroq unga qarshi hech qanday ayblov ilgari surilmaydi. Ko‘rib chiqilayotgan ishga jalb etilgan Otto Frank gestapo ijrochisi emas, balki xoinni aybdor deb topish kerak deb hisoblagan. Natijada Zilberbauer nafaqat qo‘yib yuboriladi, balki politsiyadagi ishiga ham qayta tiklanadi.
Karl Zilberbauer 1972-yili Venada vafot etadi. Otto Frank esa umrining qolgan qismini qizining kundaligini chop etishga bag‘ishlaydi va 1980-yilda Bazelda olamdan o‘tadi.
Izoh (0)