“Britaniya tarixidagi eng yaxshi razvedkachi”. Arab dunyosini parchalagan “Arabistonlik Lourens” aslida kim edi?

Tomas Edvard Lourens — kim u? Arxeolog va arab dunyosi ishqibozimi yoki o‘zgarish davrida arab dunyosiga tasodifan tushib qolgan portlovchi qurilmalar bo‘yicha mutaxassis? Balki u arablarni qutqarish, so‘ng aldab ketish uchun kelgan ayg‘oqchidir? Ushbu inson haqida olingan film XX asrning eng yaxshi filmi deya e’tirof etilgan. “Daryo” “100 buyuk inson” loyihasi doirasida u haqida hikoya qiladi.

1962-yilda Gollivud ikkita afsonani yuzaga keltirgan filmni suratga oldi: biri unda bosh rolni ijro etgan aktyor Piter O’Tul haqida, ikkinchisi O’Tul o‘ynagan personaj — “Arabistonlik Lourens” haqida. Gollivud personaj xarakterini o‘zgartirib, o‘zida ezgulik va yozuvlikni mujassam etgan shaxsni yaratdi. Bundan tashqari, Lourens bo‘yi 160 santimetrdan oshmagan insondan 195 santimetrli yulduzga aylandi.

Shundan so‘ng, kino olamida “Arabistonlik Lourens”ning shaxsi haqida qizg‘in bahslar boshlandi, biroq shunday bo‘lsa-da, asosiy savolga javob topilmaydi: u aslida kim edi? Rejissor Devid Lin uni qum barhanlari panasida arablar armiyasi bilan usmonlilarni olib ketayotgan poyezdni kutib turgan holatda tasvirlab, barcha munozaralarga chek qo‘yadi. Poyezd yetib kelgach, Lourens portlashni amalga oshirish ishorasini beradi. Shundan keyin arablar Lourensning Usmonlilar imperiyasi yakson etilgach, mustaqil davlat tuzish va’dasi tez orada amalga oshirishidan boshlari osmonga yetib, shod-xurramlikni boshlab yuboradi.

Mustaqillik va’dasi arablarni inglizlar bilan yonma-yon turishga majbur qiladi. Afsuski, ular xursandchilikdan sarmast bo‘lgan bir paytda Lourens Sayks va Piko maxfiy bitimi orqali sahro hamda dengizni bo‘lib olganidan xabardor ekanini bilishmasdi: fransuzlar Suriya va Livanni, inglizlar esa Falastin, Iordaniya, Fors ko‘rfazi va Iroqqa ega chiqadi.

Ushbu achchiq haqiqatni bilgan Lourens arab askarlariga Britaniya va’dasini buzganini aytmaslik bo‘yicha qaror qabul qiladi. U “fitna”ga qo‘shilib, arablarni tinchlantirishga kirishadi. Lourens Britaniya g‘alabaga erishsa, barchasi yaxshi bo‘ladi deb hisoblagan, bunga esa hatto o‘z jonlarini fido qilgan arab askarlariga berilgan va’daning buzilishi orqali bilan ham erishish talab etilardi.

Nasl-nasabi 30 yil davomida bilinmagan “Arabistonlik Lourens”

Lourensni oqlashga urinadigan ayrim ingliz gazetalari, jumladan, The Guardian ham u Sayks va Piko tomonidan tayyorlangan bitim ko‘lamini bilmagan deydi. Shunga qaramay, Lourens tomonlar rejasidan bexabar bo‘lsa-da, eng kamida “arablarni aldash ketish” niyatini bilgan.

Arablar Lourensga o‘zlaridan ortiq ishonch bildirgandi. Aftidan, aynan shu sababli unga “Arabistonlik” laqabini berishgan. Lourens barchani o‘zi ingliz va shotlandning nikohsiz tug‘ilgan farzandi ekanini unutishga majbur qiladi. Ser Tomas Chepmen tarbiyachi Sara Lourensni yaxshi ko‘rib qolib, birinchi xotinini tashlab ketgan edi.

Ota-onasining norasmiy munosabatlari jamiyatdan yashiriladi. Tomas Lourens badavlat otasining soyasida nikohsiz tug‘ilgan farzand ekanidan bexabar ulg‘ayardi. U avvaliga Oksford o‘rta maktabini, keyinroq Oksford universitetini tamomlaydi. Lourenslar oilasi e’tiqodli va konservativ bo‘lib, xonadon sohibi hamda xizmatchi ayol o‘rtasidagi noqonuniy munosabatini oshkor qilmaslikka intilardi.

Tomas Lourens benikoh tug‘ilgan boshqa ukalari singari 1919-yili Tomas Chepmen vafot etmagunga qadar ota-onasining noqonuniy munosabatidan bexabar bo‘lgan. Haqiqat oshkor bo‘lgach, u jamiyatdagi mavqeini yo‘qotadi. Aristokratlar oilasi uni qabul qilish yoki o‘z qizlariga munosib kuyov sifatida ko‘rib chiqishdan bosh tortadi. Bundan tashqari, u yuqori lavozimda ishlash imkoniyatidan ham mahrum bo‘ladi, natijada depressiyaga tushib qoladi. Birinchi jahon urushi davrida u oilasi yoki oilaviy holati haqida biror narsa demaslikka qaror qiladi.

Lourensning qiziqishini rag‘batlantirish maqsadida otasi uni arxeologiyani o‘rganish uchun Parijga yuborgandi. Lourens Fransiyada Napoleon Bonapart shaxsiyatiga qiziqib qoladi, unda o‘ziga o‘xshash jihatlarni ko‘p uchratadi. Birinchi navbatda bo‘ylarining pastligi va ulkan istaklar. Bundan tashqari, Lourens Napoleonning harbiy strategiyasiga ham qiziqqan. Keyinroq u tarixga shu qadar qiziqib ketadiki, o‘z ko‘zlari bilan buyuk sivilizatsiyani ko‘rish maqsadida Sharqqa borishga qaror qiladi. Maqsadiga erishish uchun u arab tilining turli shevalarini o‘rganadi.

1909-yil yozida “Arabistonlik Lourens” Suriya tomon sayohatga yo‘l oladi. U bir yil ichida arab tilini shu qadar yaxshi o‘rganadiki, talaffuzi xuddi ota-onasi arab bo‘lib, bolaligi Arabiston yarimorolida o‘tganlardan farq qilmasdi. O‘sha yilning o‘zida u Oksfordni tamomlaydi va arab olamida arxeolog va qadimiy arab merosi bilimdoni sifatida mashhurlikka erishadi.

Josus va qurol-yarog‘ sotuvchisiga aylangan arxeolog

Birinchi jahon urushi Lourens universitetni tamomlaganidan so‘ng boshlanadi. Usmonlilar imperiyasi Angliyaga urush e’lon qildi, o‘z navbatida Angliya boshqa vositalardan foydalangan holda usmonlilarni yakson etishga qaror qiladi. Lourens ham ushbu urushda qatnashgan va britanlar qo‘lidagi qurol sifatida xizmat qildi, oxir-oqibatda esa ularning “yadroviy bombasiga” aylandi.

Ser Gilber Kleyton Lourens Britaniya armiyasining Misrdagi oliy qo‘mondonligi shtab-kavartirasiga taklif etib, unga kartografiya bo‘limidan lavozim beradi. Bu yerda Lourens xaritalar tuzish bilan shug‘ullanadi, keyin esa razvedkada maxfiy xizmatga o‘tkaziladi. Lourens arablar merosini o‘rganishni unutadi va Usmonlilar qo‘shinlari pozitsiyasini hisoblashga o‘tadi.

Lourensga yangi ishi yoqardi. Birinchi jahon urushida ikki ukasidan ayrilgani unga qattiq ta’sir etgan bo‘lishi mumkin. U arablarni Usmonlilar imperiyasiga qaramlikdan ozod etmoqchi ekaniga ishontiradi. Lourens arab tilini bilgani va arab madaniyatiga qiziqqani arablarni o‘ziga ishonishga majbur etadi.

Uning obro‘si kundan kunga oshib borardi. Tez orada u usmonlilarga qarshi Buyuk arab qarshiligi yetakchisi amir Xusaynning ikkinchi o‘g‘li, shahzoda Abdulla bilan uchrashishni talab qiladi. Lourens turklarga qarshi isyoning asl sababini tushunishni istardi. Bundan tashqari, asl vaziyatni bilish maqsadida mamlakat bo‘ylab safar uyushtirishga ruxsat so‘raydi va to‘plagan ma’lumotlarini Qohiradagi Bosh qo‘mondonlikka taqdim etadi.

Amir Xusayn rozilik beradi. Shahzoda Abdulla ukasi Aliga maktub yo‘llab, undan Lourensga hamrohlik qilish va uning xavfsizligini shaxsan ta’minlashni so‘raydi. Lourens mamlakat bo‘ylab o‘zini halablik arab sifatida tanishtirgan holda arablar ust-boshida sayohat qiladi. Sayohati davomida Lourens amir Xusaynning to‘ng‘ichi shahzoda Feysal bilan uchrashadi.

“Arabistonlik Lourens” — eng yangi ingliz josusi

Feysal bilan muloqot davomida Lourens ikki narsani tushunib yetadi. Birinchidan, inqilob qabilalar o‘rtasidagi millatchilik sabab kelib chiqqan. Ikkinchidan, arablarning Madinaga birinchi hujumi usmonlilar zamonaviy qurollar, jumladan, arablarda bo‘lmagan zambaraklardan foydalangani sabab muvaffaqiyatsizlikka uchragan edi.

Lourensning Britaniya rahbariyatga bergan ma’lumotlaridan kelib chiqadiki, inglizlar arab olami unga qattiq ishongan. Lourens britanlar ixtiyorida bo‘lgan eng yaxshi josusga aylanadi. Uni yana shahzoda Feysal yoniga yuborib, maslahatchi sifatida yonida yurishlarini xohlashadi. O‘g‘il esa tabiiyki otasining asosiy qarorlariga ta’sir o‘tkazib kelgan.

“Shahzoda Feysalning maslahatchisi” lavozimi ostida Lourens arab qabilalari sardorlarining ishonchini qozonadi. Lourens ularni o‘zaro mojarolarni to‘xtatish va qurollarni “asosiy dushman”ga qaratishga ko‘ndiradi.

Buyuk arab inqilobi tarafdorlari amir Xusayn bayrog‘i ostida birlashgan bir paytda Lourens shahzoda Feysalni turklar uchun muhim bo‘lgan portlar mavjud Aqaba shahrini egallashga undaydi. Uni ko‘ndirish qiyin kechmaydi, chunki Lourens arablar yetakchisining eng yaqin va ishonchli insoniga aylanib bo‘lgandi.

Turklar qo‘liga tushib qolib, ulardan qochib ketgan ustasi farang

Lourens turklarga qarshi partizanlik urushini olib boradi va uning mina hamda portlovchi qurilmalar borasidagi bilimlari arablarning ko‘plab g‘alabasiga sabab bo‘ladi. Ketma-ket g‘alaba va Lourensning mashhurligi ortib borardi, natijada u Falastinni yahudiylarning haqiqiy uyiga aylantirish haqida o‘ylay boshlaydi. Shunday qilib, u mintaqada ancha jiddiy rol o‘ynashga kirishadi.

Orzular imkoniyatdan ortiq edi, biroq u rejalarini yolg‘iz amalga oshirish uchun Dar’oga yo‘l oladi. Shu boisdan Lourensning turklar qo‘liga tushib qolgani ajablanarli emas. Uning baxtiga turklar Lourensning tashqi ko‘rinishi qanday ekanini bilmasdi, shu boisdan qo‘llariga tushib qolgan insonning naqadar qimmatli shaxsligini tasavvur ham qilmagan. Lourens turklarni cherkas ekaniga ishontiradi, ammo askarlar baribir turk noiblari qarshisida javob berishini talab qiladi. Lourens qochib ketishga muvaffaq bo‘ladi.

Lourensni general Allenbi uning omadi chopmagan holatida foydalanib qolganidan boshqa hech narsa tashvishga solmasdi. 1917-yilda Allenbi Quddusni egallab, Lourens imkon qadar tezroq shaharga yetib kelishini talab qiladi. Lourens vaqtni behuda sarflamasdan shahzoda Feysal uchun Britaniya qo‘llab-quvvatlovini jalb etishga kelishish maqsadida Allenbining yoniga, Quddusga yo‘l oladi.

U Allenbidan katta miqdorda pul va shahzodaga yordam maqsadida bir necha tuyaga ortilgan yuklarni qo‘lga kiritadi. Bu orqali ular Buyuk Britaniya tashqi ishlar vaziri Artur Jeyms Balfurga Falastinda yahudiylar davlatini qurish bo‘yicha bergan va’dasida sobitligini tasdiqlab qo‘ygandilar.

“Arabistonlik Lourens”: qisqa hayot va qonli meros

Makka amiri Xusaynning Buyuk arab inqilobi muvaffaqiyatli kechadi. Feysal — Iroq, Abdulla — Iordaniya qirollariga aylanadi, Lourens esa Angliyaga qaytib, “Donolikning yetti ustuni” kitobini yozishni davom ettiradi. Kitob 1925-yilda chop etiladi va shundan keyin Lourens Britaniya harbiy-havo kuchlariga borib qo‘shiladi.

Lourens harbiy-havo kuchlariga boshqa bir ism ostida kirgandi, chunki u amir Xusayn inqilobiga qarshi bo‘lgan barcha, shuningdek, uning aslida sharq merosi ixlosmandi emas, balki Britaniya razvedkasi josusi ekanidan xabar topgan arablar tomonidan ham qidiruvda edi.

Lourens bor imkoniyatini ishga solib mashhurlikdan qochishga urinardi, shu boisdan turli ishlarga boshqa ismlar ostida joylashadi. Masalan, Qirollik tank diviziyasida Tomas Edvard Shor ismi bilan xizmat qiladi. Lourens bu ismni sevimli yozuvchisi Jorj Bernard Shou sharafiga olgandi. Aytgancha, Lourens Gomerning “Odisseya”si tarjimasini Tomas Shou nomi ostida chop ettiradi va umrining oxirigacha shu ismdan foydalanadi.

To‘qqiz yillik xizmatdan keyin Lourens iste’foga chiqadi. U umrining qolgan qismini Bovington shimolidagi uyda o‘tkazishga qaror qiladi, afsuski, uning umri o‘ylaganichalik uzoq emasdi. Josus 1935-yil mototsiklda avariyaga uchrab, 46 yoshida halok bo‘ladi. Xorij gazetalari avariya oldidan rejalashtirilgani haqida yozgan. Lourensning dafn marosimida taniqli shaxslar, xususan, marhumni arab ishlari bo‘yicha maslahatchi lavozimiga tayinlagan Uinston Cherchill ham ishtirok etgandi. Ma’lumotlarda keltirilishicha, ular uzoq yillar davomida do‘st bo‘lishgan.

Lourens oila qurmagan edi, ammo u arablarga tuzilishiga bilvosita ta’sir ko‘rsatgan Isroilni “meros qoldirib ketdi”. Bu hozirga qadar umumiy chegaralar sabab mojarolarni yuzaga keltirmoqda, shuningdek, mintaqada keskinlik hamon yo‘qolmagan.

XX asrning eng yaxshi filmi

Devid Linning “Arabistonlik Lourens” filmi 1963-yilda yetti yo‘nalishda “Oskar” mukofotini qo‘lga kiritgan. Britaniyalik razvedka ofitserining haqiqiy hayotiga asoslangan kartina “Eng yaxshi film” yo‘nalishida ham tengsiz deya topilgan edi. 

2019-yilda Amerika kinooperatorlar jamiyati (American Society of Cinematographers, ASC) tashkil etilganining 100 yilligi munosabati bilan XX asrning eng yaxshi filmlarini tanlagandi.

Jamiyat talqiniga ko‘ra, o‘tgan asrning eng yaxshi filmi sifatida “Arabistonlik Lourens” filmi tan olindi. Mutaxassislarni ushbu film qanday sharoitlarda suratga olingani hayratlantirgan. Jumladan, suratga olish ishlari Iordaniyadagi Jabal at-Tubayk degan joyda olingan. Bu yerda chidab bo‘lmas issiq havo turganidan tashqari, eng yaqin suv manbasigacha 240 kilometr yo‘l bosib o‘tish kerak bo‘lgan.

Biroq shunday og‘ir sharoitlarga qaramay, suratga olish guruhining professionalligi evaziga 7 ta “Oskar”, 4 ta “Oltin globus” va boshqa ko‘plab mukofotlarni olishga muvaffaq bo‘lgan film suratga olingan.