Xitoy avtomobillari UzAuto monopoliyasiga barham beradimi?

Global Voices portalida O‘zbekiston monopoliyasi nihoyat tugashi mumkinligi haqida maqola chiqdi. “Daryo” buni e’tiboringizga havola qiladi. 

Xitoyning jahon avtomobilsozlik sanoatidagi ta’siri jadal sur’atlar bilan o‘sib bormoqda, O‘zbekiston ushbu tendensiyani boshdan kechirgan so‘nggi davlatlardan biri bo‘lib, “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusining eng yorqin muvaffaqiyatlaridan bo‘lishi mumkin.

Xitoy global avtomobil eksport bozorida dominant o‘yinchi bo‘lish yo‘lida sezilarli yutuqlarga erishmoqda. 

2022-yilda u Germaniyani ortda qoldirib, hajmi bo‘yicha dunyodagi ikkinchi yirik avtomobil eksportchisiga aylandi. 

Xitoyning BYD avtomobil ishlab chiqaruvchisi Tesla’dan ko‘ra ko‘proq elektrlashtirilgan avtomobillar sotdi va 2022-yilda eksport hajmi 307 foizga o‘sdi. 

Shuningdek, kompaniya xorijda zavodlar tashkil etishni rejalashtirmoqda va tez orada Osiyo va Yevropaga avtomobillar yetkazib berish orqali Yaponiyani quvib o‘tmoqchi. Uning strategik bozorlaridan biri O‘zbekiston hisoblanadi. 

Xitoy brendi ostidagi gibrid va elektromobillar haqiqatan ham Toshkent ko‘chalari manzarasining bir qismiga aylandi. 

Yaqinda O‘zbekistonning “O‘zavtosanoat” davlat kompaniyasi BYD Auto kompaniyasi bilan mahalliy sharoitda avtomobillar ishlab chiqarish, dvigatellar, elektromotorlar va akkumulyatorlar ishlab chiqarish bo‘yicha hamkorlikni e’lon qildi. 

70 dan ortiq shu’ba korxonalari va 27 000 dan ortiq ishchi kuchiga ega UzAuto Markaziy Osiyodagi eng yirik avtomobil xolding kompaniyasi hisoblanadi.

O‘zbekistonda avtomobil ishlab chiqarishni mahalliylashtirishga qaratilgan harakat mamlakat ishlab chiqarish sektorini rivojlantirish bo‘yicha kengroq strategiyaning bir qismidir. 

2022-yilda 35 millionga yaqin aholisi bo‘lgan (Markaziy Osiyoda eng ko‘p) O‘zbekiston Xitoydan eng ko‘p avtomobil import qilgan. 

Pekin jahon avtomobil sanoatida o‘z qamrovini kengaytirishda davom etar ekan, “O‘zavtosanoat” bilan hamkorlik kabi kelishuvlar kengayishi mumkin.

Xitoyning raqobatbardosh ustunligi: yashil va arzonroq

O‘zbekiston bozoriga BYD’dan tashqari Xitoyning boshqa avtomobil brendlari ham kirib kelmoqda, bu esa o‘zbekistonlik iste’molchilar orasida Xitoyning elektr va gibrid avtomobillariga qiziqish ortib borayotganidan dalolat beradi. 

Exeed 2023-yil boshidan O‘zbekistonda avtomobillar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishni rejalashtirmoqda, Chery esa bozorga to‘rtta avtomobil modeli bilan kirib bo‘lgan. 

Bundan tashqari, Xitoy bilan hamkorlikda “UzFoton” qo‘shma korxonasi tashkil etilib, o‘rta sig‘imli yuk avtomobillari va mikroavtobuslar ishlab chiqariladi. 

Xitoyning yana bir markasi — Oshan avtomobili ham O‘zbekistonda yig‘ilib sotiladi, uning narxi 13 000 dan 30 000 AQSH dollarigacha baholanadi.

Bundan tashqari, Xitoyning Jetour, Geely, Haval, Hongqi, XPeng, Changan, Dongfeng kabi elektromobil kompaniyalarining boshqa brendlari O‘zbekistonda o‘z dilerlik markazlari va savdo ofislarini ochgan. 

O‘zbekistonlik iste’molchilarni xitoylik elektromobillarni tanlashga undayotgan asosiy omillar ularning arzonligi, uzoq masofani boshqarishi va foydalanish qulayligidir.

Xitoy Yevropa brendlari bilan raqobatlashmasdan, o‘z e’tiborini an’anaviy avtomobillardan elektromobillarga o‘tkazib, avtomobilsozlik sanoatini rivojlantirish bo‘yicha samarali strategiyani qabul qildi. 

Natijada, Xitoy kompaniyalari raqobatbardosh ustunlikka ega bo'lib, rivojlanayotgan bozorlardagi mamlakatlar bilan yaqinroq aloqalar o‘rnatmoqda. 

Ushbu kengayish Xitoy va qadimgi Ipak yo‘li bo‘ylab boshqa mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan Pekinning “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusi bilan ham mos keladi.

Nihoyat ichki monopoliyaga qarshi 

O‘zbekiston avtomobil bozorida shu paytgacha sobiq General Motors Uzbekistan brendi bo‘lgan UzAuto tomonidan ishlab chiqarilgan Chevrolet avtomobillarining turli modellari yetakchilik qilib kelgan. 

Xorijiy avtomobillarni import qilishda yuqori bojxona va aksiz solig‘i bo‘lgani sababli mahalliy ishlab chiqaruvchi uchun haqiqiy raqobat mavjud emas. 

Darhaqiqat, bojxona to‘lovlari avtomobilning dastlabki qiymatining taxminan 120 foizini tashkil qiladi.

Mamlakatda GM Uzbekistan’ga ekspluatatsiya qiluvchi UzAuto Motors 1994-yildan buyon avtomobilsozlik sanoatining asosiy ishtirokchisi bo‘lib kelmoqda. 

U bozor ulushining qariyb 95 foizini tashkil qiladi va yiliga qariyb 280 mingta avtomobil ishlab chiqarish quvvatiga ega. 

Davlatdan bir qator soliq imtiyozlari olgan bo‘lsa-da, (2021-yilning birinchi yarmida 177,6 million dollar miqdoridagi soliq imtiyozlari olingan), UzAuto bu imkoniyatlardan isteʼmolchilarga foyda keltirishda unumli foydalana olmadi.

Darhaqiqat, UzAuto avtomobillari o‘zbek isteʼmolchilari uchun eksport narxiga nisbatan ancha yuqori narxlarda sotilmoqda va kompaniya to‘liq bo‘lmagan avtomobillarni sotish, kechikib yetkazib berish va qo‘shimcha to‘lovlar undirish kabi turli amaliyotlar bilan shug‘ullanib, o‘zining monopol mavqeini suiisteʼmol qilganlikda ayblangan. 

Turli guruhlar tomonidan o‘zgarishlar bo‘yicha ko‘plab chaqiriqlarga qaramay, UzAuto ishida jiddiy o‘zgarishlar kuzatilmadi. 

Bozordagi vaziyatni va O‘zbekistonda aholi sonining o‘sib borayotganini hisobga olsak, UzAuto yetarlicha avtomobillar bilan ta’minlay olmaydi — arzon avtomobillarga talab kuchli.

UzAuto kompaniyasining Xitoyning BYD avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyasi bilan hamkorlikda O‘zbekistonda elektromobillar ishlab chiqarishga qaror qilgani mamlakat avtomobil sanoatida e’tiborga molik ishdir. 

Shu bilan birga, elektromobillar sektori davlat monopoliyasining yangi shakliga aylanishi mumkinligidan xavotir bor. 

UzAuto’ning hukumatga potensial ta’siri import qilinadigan elektromobillar uchun soliqlarning oshishiga olib kelishi mumkin, bu esa kelajakda boshqa kompaniyalarning raqobatini yanada qiyinlashtiradi.

Turli ijtimoiy tarmoqlarda 100 000 dan ortiq obunachiga ega bo‘lgan taniqli o‘zbekistonlik bloger Umid G‘ofurov o‘z kanalida quyidagi bayonotlar bilan bu kelishuv haqida o‘z fikrlarini bildirgan:

BYD mashinasining egasi sifatida aytishim mumkin, sifat bo‘yicha bu eng yaxshi kompaniyalardan biri. Hamkorlik uchun aynan BYD tanlangani yaxshi bo‘libdi.

Ammo, agar bu kelishuv boshqa elektromobillar importiga salbiy ta’sir qilsa, bu juda yomon. Biz monopoliyadan charchadik.

O‘zbekiston poytaxti Toshkentda misli ko‘rilmagan jadal sur’atlar bilan urbanizatsiya va yangi qurilishlar kuzatilmoqda. Uning oqibatlaridan biri havo sifatining sezilarli darajada yomonlashishi, asosan, avtomobil chiqindilari bilan ifloslanishidir. 

2021-yilgi Jahon havo sifati bo‘yicha hisobotda Toshkent PM2.5 ning o‘rtacha yillik kontsentratsiyasi yoki sog‘liqqa jiddiy zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan to‘xtab qolgan zarrachalar eng ko‘p zarar ko‘rgan shaharlar orasida 10-o‘rinda ekanligini ko‘rsatdi.

O‘zbekiston hukumati bu sog‘liq uchun xavfni jiddiy qabul qilmoqda. Prezident Mirziyoyev 2022-yil dekabr oyida “Yashil iqtisodiyotga o‘tish va yashil o‘sishni ta’minlash bo‘yicha 2030-yilgacha bo‘lgan davrda Harakatlar rejasini” ishlab chiqish to‘g‘risidagi farmonni imzolagan edi.

Bu avvalgi chora-tadbirlarga qo‘shimcha bo‘ladi: 2019-yildan boshlab import qilinadigan elektr transport vositalari uchun bojxona to‘lovi va aksiz solig‘i bekor qilindi. Bundan tashqari, zararli chiqindilarni kamaytirish va yashil iqtisodiyotni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida mamlakatda elektromobillar ishlab chiqarishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risidagi hukumat qarori qabul qilindi.

Shuningdek, 2025-yilga kelib elektromobillar uchun infratuzilma sezilarli darajada kengayadi. Barcha yangi qurilgan savdo markazlari, ko‘ngilochar va dam olish maskanlari mehmonxonalar va infratuzilma obyektlarida zaryadlash shoxobchalari majburiy bo‘ladi va ularning soni kamida 2 500 taga yetkaziladi. 

Xitoy avtomobillari eksporti va xorijda ishlab chiqarishning jadal kengayishi “Bir kamar, bir yo‘l”ning global muvaffaqiyat hikoyalaridan biridir. Bu Pekin uchun uzoq vaqtdan beri ustuvor bo‘lib kelgan Xitoy avtomobillarini chet elda markalashga yordam beradi.  

Xitoyning mamlakatlar va tarmoqlar bo‘yicha taʼsirini o‘rganish bo‘yicha jahon Xitoy indeksi shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda Xitoy asosan texnologiya va huquqni muhofaza qilish sohalarida faoldir. 

O‘zbekistonlik isteʼmolchilar uchun Xitoyning avtomobilga egalik qilishda amaliy yechimlar keltirayotgani, balki havo ifloslanishiga qarshi kurashda, davlat monopoliyalari va korrupsiya madaniyatini bilvosita o‘zgartiradi.