Хитой автомобиллари UzAuto монополиясига барҳам берадими?

Global Voiceс порталида Ўзбекистон монополияси ниҳоят тугаши мумкинлиги ҳақида мақола чиқди. “Дарё” буни эътиборингизга ҳавола қилади. 

Хитойнинг жаҳон автомобилсозлик саноатидаги таъсири жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда, Ўзбекистон ушбу тенденцияни бошдан кечирган сўнгги давлатлардан бири бўлиб, “Бир камар, бир йўл” ташаббусининг энг ёрқин муваффақиятларидан бўлиши мумкин.

Хитой глобал автомобиль экспорт бозорида доминант ўйинчи бўлиш йўлида сезиларли ютуқларга эришмоқда. 

2022 йилда у Германияни ортда қолдириб, ҳажми бўйича дунёдаги иккинчи йирик автомобиль экспортчисига айланди. 

Хитойнинг BYD автомобиль ишлаб чиқарувчиси Teslaъдан кўра кўпроқ электрлаштирилган автомобиллар сотди ва 2022 йилда экспорт ҳажми 307 фоизга ўсди. 

Шунингдек, компания хорижда заводлар ташкил этишни режалаштирмоқда ва тез орада Осиё ва Европага автомобиллар етказиб бериш орқали Японияни қувиб ўтмоқчи. Унинг стратегик бозорларидан бири Ўзбекистон ҳисобланади. 

Хитой бренди остидаги гибрид ва электромобиллар ҳақиқатан ҳам Тошкент кўчалари манзарасининг бир қисмига айланди. 

Яқинда Ўзбекистоннинг “Ўзавтосаноат” давлат компанияси BYD Auto компанияси билан маҳаллий шароитда автомобиллар ишлаб чиқариш, двигателлар, электромоторлар ва аккумуляторлар ишлаб чиқариш бўйича ҳамкорликни эълон қилди. 

70 дан ортиқ шуъба корхоналари ва 27 000 дан ортиқ ишчи кучига эга UzAuto Марказий Осиёдаги энг йирик автомобиль холдинг компанияси ҳисобланади.

Ўзбекистонда автомобиль ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришга қаратилган ҳаракат мамлакат ишлаб чиқариш секторини ривожлантириш бўйича кенгроқ стратегиянинг бир қисмидир. 

2022 йилда 35 миллионга яқин аҳолиси бўлган (Марказий Осиёда энг кўп) Ўзбекистон Хитойдан энг кўп автомобиль импорт қилган. 

Пекин жаҳон автомобиль саноатида ўз қамровини кенгайтиришда давом этар экан, “Ўзавтосаноат” билан ҳамкорлик каби келишувлар кенгайиши мумкин.

Хитойнинг рақобатбардош устунлиги: яшил ва арзонроқ

Ўзбекистон бозорига BYDъдан ташқари Хитойнинг бошқа автомобиль брендлари ҳам кириб келмоқда, бу эса ўзбекистонлик истеъмолчилар орасида Хитойнинг электр ва гибрид автомобилларига қизиқиш ортиб бораётганидан далолат беради. 

Эхеед 2023 йил бошидан Ўзбекистонда автомобиллар ишлаб чиқаришни йўлга қўйишни режалаштирмоқда, Черй эса бозорга тўртта автомобиль модели билан кириб бўлган. 

Бундан ташқари, Хитой билан ҳамкорликда “UzFoton” қўшма корхонаси ташкил этилиб, ўрта сиғимли юк автомобиллари ва микроавтобуслар ишлаб чиқарилади. 

Хитойнинг яна бир маркаси — Oshan автомобили ҳам Ўзбекистонда йиғилиб сотилади, унинг нархи 13 000 дан 30 000 АҚШ долларигача баҳоланади.

Бундан ташқари, Хитойнинг Jetour, Geely, Haval, Hongqi, XPэнг, Changan, Dongfeng каби электромобил компанияларининг бошқа брендлари Ўзбекистонда ўз дилерлик марказлари ва савдо офисларини очган. 

Ўзбекистонлик истеъмолчиларни хитойлик электромобилларни танлашга ундаётган асосий омиллар уларнинг арзонлиги, узоқ масофани бошқариши ва фойдаланиш қулайлигидир.

Хитой Европа брендлари билан рақобатлашмасдан, ўз эътиборини анъанавий автомобиллардан электромобилларга ўтказиб, автомобилсозлик саноатини ривожлантириш бўйича самарали стратегияни қабул қилди. 

Натижада, Хитой компаниялари рақобатбардош устунликка эга бўлиб, ривожланаётган бозорлардаги мамлакатлар билан яқинроқ алоқалар ўрнатмоқда. 

Ушбу кенгайиш Хитой ва қадимги Ипак йўли бўйлаб бошқа мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлашга қаратилган Пекиннинг “Бир камар, бир йўл” ташаббуси билан ҳам мос келади.

Ниҳоят ички монополияга қарши 

Ўзбекистон автомобиль бозорида шу пайтгача собиқ Генерал Motors Uzbekistan бренди бўлган UzAuto томонидан ишлаб чиқарилган Chevrolet автомобилларининг турли моделлари етакчилик қилиб келган. 

Хорижий автомобилларни импорт қилишда юқори божхона ва акциз солиғи бўлгани сабабли маҳаллий ишлаб чиқарувчи учун ҳақиқий рақобат мавжуд эмас. 

Дарҳақиқат, божхона тўловлари автомобилнинг дастлабки қийматининг тахминан 120 фоизини ташкил қилади.

Мамлакатда GM Uzbekistanъга эксплуатация қилувчи UzAuto Motors 1994 йилдан буён автомобилсозлик саноатининг асосий иштирокчиси бўлиб келмоқда. 

У бозор улушининг қарийб 95 фоизини ташкил қилади ва йилига қарийб 280 мингта автомобиль ишлаб чиқариш қувватига эга. 

Давлатдан бир қатор солиқ имтиёзлари олган бўлса-да, (2021 йилнинг биринчи ярмида 177,6 миллион доллар миқдоридаги солиқ имтиёзлари олинган), UzAuto бу имкониятлардан истеъмолчиларга фойда келтиришда унумли фойдалана олмади.

Дарҳақиқат, UzAuto автомобиллари ўзбек истеъмолчилари учун экспорт нархига нисбатан анча юқори нархларда сотилмоқда ва компания тўлиқ бўлмаган автомобилларни сотиш, кечикиб етказиб бериш ва қўшимча тўловлар ундириш каби турли амалиётлар билан шуғулланиб, ўзининг монопол мавқеини суиистеъмол қилганликда айбланган. 

Турли гуруҳлар томонидан ўзгаришлар бўйича кўплаб чақириқларга қарамай, UzAuto ишида жиддий ўзгаришлар кузатилмади. 

Бозордаги вазиятни ва Ўзбекистонда аҳоли сонининг ўсиб бораётганини ҳисобга олсак, UzAuto етарлича автомобиллар билан таъминлай олмайди — арзон автомобилларга талаб кучли.

UzAuto компаниясининг Хитойнинг BYD автомобиль ишлаб чиқарувчи компанияси билан ҳамкорликда Ўзбекистонда электромобиллар ишлаб чиқаришга қарор қилгани мамлакат автомобиль саноатида эътиборга молик ишдир. 

Шу билан бирга, электромобиллар сектори давлат монополиясининг янги шаклига айланиши мумкинлигидан хавотир бор. 

UzAutoънинг ҳукуматга потенсиал таъсири импорт қилинадиган электромобиллар учун солиқларнинг ошишига олиб келиши мумкин, бу эса келажакда бошқа компанияларнинг рақобатини янада қийинлаштиради.

Турли ижтимоий тармоқларда 100 000 дан ортиқ обуначига эга бўлган таниқли ўзбекистонлик блогер Умид Ғофуров ўз каналида қуйидаги баёнотлар билан бу келишув ҳақида ўз фикрларини билдирган:

BYD машинасининг эгаси сифатида айтишим мумкин, сифат бўйича бу энг яхши компаниялардан бири. Ҳамкорлик учун айнан BYD танлангани яхши бўлибди.

Аммо, агар бу келишув бошқа электромобиллар импортига салбий таъсир қилса, бу жуда ёмон. Биз монополиядан чарчадик.

Ўзбекистон пойтахти Тошкентда мисли кўрилмаган жадал суръатлар билан урбанизация ва янги қурилишлар кузатилмоқда. Унинг оқибатларидан бири ҳаво сифатининг сезиларли даражада ёмонлашиши, асосан, автомобиль чиқиндилари билан ифлосланишидир. 

2021 йилги Жаҳон ҳаво сифати бўйича ҳисоботда Тошкент ПМ2.5 нинг ўртача йиллик контцентрацияси ёки соғлиққа жиддий зарар етказиши мумкин бўлган тўхтаб қолган заррачалар энг кўп зарар кўрган шаҳарлар орасида 10-ўринда эканлигини кўрсатди.

Ўзбекистон ҳукумати бу соғлиқ учун хавфни жиддий қабул қилмоқда. Президент Мирзиёев 2022 йил декабрь ойида “Яшил иқтисодиётга ўтиш ва яшил ўсишни таъминлаш бўйича 2030 йилгача бўлган даврда Ҳаракатлар режасини” ишлаб чиқиш тўғрисидаги фармонни имзолаган эди.

Бу аввалги чора-тадбирларга қўшимча бўлади: 2019 йилдан бошлаб импорт қилинадиган электр транспорт воситалари учун божхона тўлови ва акциз солиғи бекор қилинди. Бундан ташқари, зарарли чиқиндиларни камайтириш ва яшил иқтисодиётни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш мақсадида мамлакатда электромобиллар ишлаб чиқаришни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги ҳукумат қарори қабул қилинди.

Шунингдек, 2025 йилга келиб электромобиллар учун инфратузилма сезиларли даражада кенгаяди. Барча янги қурилган савдо марказлари, кўнгилочар ва дам олиш масканлари меҳмонхоналар ва инфратузилма объектларида зарядлаш шохобчалари мажбурий бўлади ва уларнинг сони камида 2 500 тага етказилади. 

Хитой автомобиллари экспорти ва хорижда ишлаб чиқаришнинг жадал кенгайиши “Бир камар, бир йўл”нинг глобал муваффақият ҳикояларидан биридир. Бу Пекин учун узоқ вақтдан бери устувор бўлиб келган Хитой автомобилларини чет элда маркалашга ёрдам беради.  

Хитойнинг мамлакатлар ва тармоқлар бўйича таъсирини ўрганиш бўйича жаҳон Хитой индекси шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда Хитой асосан технология ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳаларида фаолдир. 

Ўзбекистонлик истеъмолчилар учун Хитойнинг автомобилга эгалик қилишда амалий ечимлар келтираётгани, балки ҳаво ифлосланишига қарши курашда, давлат монополиялари ва коррупция маданиятини билвосита ўзгартиради.