O‘zbekistonda yanvar oyida kuzatilgan anomal sovuq chorvachilik sohasiga ham o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatdi. Qoramollarda kasalliklar paydo bo‘lgani, olinadigan sutning hajmi va sifati tushib ketgani aytildi. “Daryo” muxbiri Hayvonlar sog‘lig‘ini himoya qilish boshqarmasi boshlig‘i Habibullo Hamdamovdan sovuq haroratda uy hayvonlarini qanday asrash kerakligi bo‘yicha tavsiyalarini so‘radi.
Mutaxassisning aytishicha, anomal sharoitda uy hayvonlarini parvarishlashda ularning fiziologiyasini inobatga olish kerak. Odatda qoramol, mayda shoxli mollarning tana harorati inson haroratidan 2—3 daraja yuqoriroq bo‘ladi. Chunki ular mahsuldor hayvon — moddalar almashinuvi tez olib boriladi va sovuqqa chidamliroq bo‘ladi. Xo‘sh, keyingi yillarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan qahratonda chorva mollarini omon saqlab qolish uchun nimalarga e’tibor berish muhim?
Ishni molxonani to‘g‘ri qurishdan boshlash kerak
Hayvonlarda nasl yaxshilanib, mahsuldorlik yuqorilashi uchun, birinchi navbatda, molxonaning qurilishiga e’tibor qaratish kerak. Zoogigiyenik holati yaxshi bo‘lgan chorva yaxshi mahsulot yetkazib beradi. Anomal sovuq vaqtida ular uchun asosiy xavf sovuq haroratning o‘zi emas, balki og‘ilxonadagi yuqori namlik hisoblanadi.
Sovuq tushgach, barcha joylar, tirqishlar yopib qo‘yiladi. Bu orqali ventilyatsiya tizimi ishlashdan to‘xtaydi va binoda namlik oshib boradi. Yuqori namlikdan keyin fizik qonunga ko‘ra konveksiya jarayoni boshlanadi, ya’ni issiqlik badandan tezroq ketadi. Bundan tashqari, -15 — -20 daraja sovuqda namlikdan so‘ng muzlash paydo bo‘ladi. Yuzalar muzlaydi, hayvonlarda travmatizm holati boshlanadi yoki hayvon yotgan vaqti uning ba’zi bir tana qismlari muzlab qoladi.
Shu sababli, avvalo, molxonani tez-tez shamollatib turish kerak, albatta, yelvizaklarni yopgan holda. Ventilyatsiya tizimi hayvonga shikast yetkazmasdan olib borilishi zarur, molxonada namlik pasayib borganidan keyin, hayvonning ozuqa iste’mol qilishi yuqorilab boradi.
Chorva ko‘p suv ichishi kerak
E’tibor qaratish kerak bo‘lgan ikkinchi jihat — hayvonni yaxshilab sug‘orish zarur. Agar chorva mol suv iste’mol qilmasa, organizm ichidagi fiziologik tizimlar ishlamaydi, shu sababli ozuqani ham yemaydi. Agar hayvon ozuqa iste’molini to‘xtatsa, sovishni boshlaydi.
Shuning uchun mutaxassislar avtomatik sug‘orish tizimlarini yo‘lga qo‘yishni tavsiya qiladi. Bunda molxonada kamida ikkita katta bak bo‘ladi, undagi suv aylanib, sirkulyatsiya hosil qiladi. Buning natijasida hayvonni doimiy iliq suv bilan sug‘orib turish tizimi paydo bo‘ladi. Bu usul dunyoning chorvachilik rivojlangan mamlakatlarda, xususan, Kanadada ham yo‘lga qo‘yilgan. U yerda ekstremal sovuq odatiy hol, ammo yuqoridagi omilga amal qilgani sababli chorva hech qanday zarar ko‘rmaydi.
Hayvonlar tagiga quruq to‘shama
Chorvani sovuqdan himoya qilishdagi yana bir usul — bu ularga qulay, quruq to‘shama yaratish. Chunki ular yerda yotgan vaqtida tagi ho‘l yoki nam bo‘lmasligi kerak. Aks holda, tag qismdagi harorat oshib yoki tushib ketishi mumkin.
Tananing eng ko‘p shikastlanadigan a’zosi — yelin. U ko‘proq shikastlanadi. Agar pastdagi namlik sabab ko‘zga ko‘rinadigan muzlashlar paydo bo‘lsa, vaziyat xavfliroq tus oladi. Chunki ularning miqyosi keng, shamollash organizmga sezdirmay kirib boradi. Masalan, 20 litr sut beradigan hayvonning ko‘rsatkichlari 14—15 litrga tushib ketadi. Bu yerda veterinariya xodimining yaxshi tashxis qo‘ya olish qobiliyati juda muhim.
Hayvonni bog‘lab boqmaslik kerak
O‘zbekistondagi ko‘pchilik fermalarda hali ham bog‘liq tizim mavjud, ya’ni hayvonlar molxonalarda bog‘lab boqiladi. Ammo, masalan, Yevropaning bir qator mamlakatlarida bu holat qonunan taqiqlangan. Chunki bog‘langan hayvon aziyat chekadi, o‘zining tabiiy xulqini ifoda qilolmaydi va, bundan tashqari, sovuq havoda harakatlanish orqali o‘zini isitib, himoyalana olmaydi. Shu va boshqa sabablarga ko‘ra, Yevropada hayvonlarni bog‘lab boqish taqiqlangan.
O‘zbekistonda esa bu jarayon hali ham davom etmoqda. Mutaxassislar hayvon boqishdagi bu metodni sekin-sekin amaliyotdan chiqarib tashlashni tavsiya qiladi. Sababi hayvon o‘zining xulq-atvorini qancha emin-erkin ifoda eta olsa, mahsuldorligi shuncha oshadi.
Nafas olish tizimi kasalliklari
Yana bir muhim omil: nafas olish tizimlari shikastlanishi. Bu yuqori namlik ortidan kelib chiqqan kasallik bo‘lib, avvaliga molxonada yuqori darajadagi gazlanish holati yuzaga keladi. Chunki qoramol va mayda shoxli mol fiziologik jarayonda metan ishlab chiqaradi. Ular metan gazni qayta ichiga yutganda esa, nafas olish tizimiga qattiq shikast yetadi. Buning ortidan zotiljam kasalligi rivojlanadi.
Hozir O‘zbekistonda keng tarqalgan naslli qoramollarning kelib chiqishi shimoliy hayvonlar turiga borib taqaladi. Ular uchun eng yuqori harorat — +13 daraja. Bundan yuqori haroratda ular qiynalishni boshlaydi. Masalan, +25 daraja inson uchun eng yaxshi harorat bo‘lsa, hayvonlar bu temperaturada aziyat chekadi. Harorat hayvonlarga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganini nafas olish tezligi orqali aniqlash mumkin. Chunki qoramollar badanini nafas olish bilan sovutadi.
Chorvani issiqdan qanday himoya qilish mumkin?
Hayvonlarni issiqlikdan himoya qilishda juda katta xarajat qilish shart emas. Eng oson yo‘li — bostirmani baland qilish. Ya’ni hayvon ustidagi bostirma qancha baland bo‘lsa, shuncha yaxshi. Tomning nishab kelingan pastki nuqtasi kamida 4 metr balandlikda bo‘lishi kerak. Shunda tepadagi qismi 7—8 metr bo‘ladi.
Bundan tashqari, ekstremal issiq haroratda qo‘shimcha ventilyatorlardan foydalanish mumkin. Shuningdek, suv purkagichlar orqali namlik yaratib, bu orqali hayvon organizmi sovutiladi.
O‘zini yaxshi his qilgan hayvon ozuqani tez-tez iste’mol qilishni boshlaydi. Masalan, odatda hayvon bir kunda 38—40 martagacha ozuqa iste’mol qiladi. Ya’ni mol har ozuqaga borganda 2—3 kilogramm yemish yeydi va bu jarayon bir kunda 38 marta takrorlanadi.
O‘zini nosog‘lom his qilgan hayvonda esa bu ko‘rsatkich 20—25 martagacha kamayib ketadi. Shu sababli bir borganida 2 kilogramm emas, 5—6 kilogrammlab ozuqa yeyishiga to‘g‘ri keladi va bu hazm qilish tizimiga salbiy ta’sir qiladi.
Anomal sovuqda tug‘ilgan buzoqlarni asrab qolish yo‘li bormi?
Sovuq haroratda hayvon organizmida kuzatiladigan asosiy salbiy oqibatlar quyidagicha:
- tana (birinchi galda yelin) muzlab qoladi va o‘tkir massid kuzatiladi;
- zotiljam, ya’ni nafas olish yo‘llari kasalligi;
- muzlab qolgan ozuqa va suvni iste’mol qilgan hayvonning oshqozon ichak tizimi yallig‘lanadi.
Bundan tashqari, anomal sovuq hukm suradigan vaqtda O‘zbekiston sharoitida hayvonlar orasida tug‘ilish kuzatiladi. Ya’ni yanvar oyidan boshlab aprel oyigacha bo‘lgan vaqt tug‘ilish davri hisoblanadi. Bu davrda buzoqlarni saqlab qolish murakkab jarayon bo‘lib, o‘sha vaqtda tug‘ilgan buzoqlarni birdaniga quritish va issiqroq joyga qo‘yish zarur. Eng asosiysi, ularga issiq va qalin to‘shama qilib berish kerak. Ana o‘shanda buzoqlar o‘zini sovuq kunlarda ham yaxshi his qiladi va o‘sish qobiliyatini ko‘rsatadi.
Izoh (0)