AQSHda josusligi uchun qatl etilgan er-xotin Rozenberglar, Misr prezidenti Husni Muborakning ag‘darilishi va 27 yillik qamoqdan ozod etilgan Mandela. Kun xronologiyasida 11-fevral

11-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan AQSHda josusligi uchun qatl etilgan er-xotin Rozenberglar, Misr prezidenti Husni Muborakning ag‘darilishi hamda 27 yillik qamoqdan ozod etilgan Nelson Mandelaga oid faktlar o‘rin olgan.

AQSHda josusligi uchun qatl etilgan er-xotin Rozenberglar

1953-yil 11-fevral kuni AQSH prezidenti Duayt Eyzenxauer fizik Albert Eynshteyn, yozuvchi Tomas Mann va Rim papasi Piy XII ishtirok etgan kuchli xalqaro kampaniyaga qaramay, er-xotin Rozenberglarni qatldan afv etishdan bosh tortgandi.

Yulius va Etel Rozenberg 1953-yil 19-iyunda SSSR foydasiga josuslik qilgani uchun elektr stolida qatl etilgan. Yulius yahudiy va polyak emigrantlarining farzandi bo‘lib, 1918-yilda Nyu-Yorkda dunyoga kelgan. Avvaliga u ravvin bo‘lishni istagan va diniy ta’lim olgan, ammo keyinroq u “dunyoviy” sohaga qiziqishini anglab yetgan. Shunday qilib u elektrotexnik muhandisga aylangan.

Yulius 1939-yilda bolalikdagi do‘sti, yahudiy Etel Gringlassga uylanadi. Yoshligida vokal bilan shug‘ullangan ayol endilikda kamtarin kotibaga aylangandi. Er-xotin birgalikda jamoatlik hayotida faol ishtirok etib kelgan. Etel ba’zida fashistlarga qarshi mitinglarda qo‘shiq kuylagan, Rozenberglar aybsiz sudlanganlar uchun xayriya to‘plagan.

Ikkinchi jahon urushi boshida Yulius armiya aloqasi muhandisi lavozimini qo‘lga kiritgan, Rozenberglar yangi uydan kvartiraga ko‘chib o‘tadi. Germaniya va SSSRning keng ko‘lamli qarama-qarshiligidan gazetalar orqali xabar topgan.

SSSRning harbiy muvaffaqiyatlari Yuliusda sotsializm adolati va mustahkamligi borasida tasavvur uyg‘otadi. U yashirin ravishda kommunistik partiya a’zosiga aylanadi. Tez orada rafiqasi ham uning ortidan ergashgan.

1942-yildan 1945-yilga qadar Yulius Rozenberg Nyu-Jersi shtatidagi aloqa qo‘shinlarida muhandis lavozimida ishlagan. 1943-yil boshida Yulius sovet razvedkasining AQSHdagi rezidenti Aleksandr Feklisov bilan bog‘langan. Muntazam uchrashuvlar boshlangan va Rozenberg Amerika armiyasining yangi namunadagi qurollariga oid maxfiy ma’lumotlarni unga berib kelgan. Feklisovning so‘zlariga ko‘ra, Rozenberg unga “maxfiy” va “o‘ta maxfiy” grifi tushirilgan minglab hujjatlarni taqdim etgan.

Yulius atom qurollanishi haqidagi ma’lumotlarni Xirosima va Nagasakida sinovdan o‘tkazilgan bombalar ishlab chiqaruvchi korxonada ishlaydigan rafiqasining ukasi Devid Gringlassdan olib turgan. Avvaliga Yulius uni ushbu ma’lumotlarni ittifoq davlatlaridan birining ilmiy izlanishlariga almashayotganini, hech qanaqa pul to‘lanadigan josuslik emasligiga ishontirgan.

Ma’lumotlar sovet razvedkasining yana bir agenti Garri Gold orqali uzatib turilgan. 1950-yilda Buyuk Britaniyada SSSR razvedkachisi Klaus Fuks qo‘lga olinadi. So‘roq vaqtida u suratlarning birida tasvirlangan aloqachi bo‘lgan Goldni tanishini aytgan.

O‘z navbatida Gold 10 yildan beri sovet razvedkasiga ishlashini tan olgan va FQB agentlari tomonidan taqdim etilgan suratlarda uran o‘g‘irlashda gumonlangan Gringlassni tanigan. Gringlass rafiqasi ham hibsga olinishi mumkinligidan keyingina barcha gaplarni aytib bergan. Xotini va bolalari hayotidan qo‘rqqan erkak Rozenberglarga qarshi ko‘rsatma bergan. 1950-yil yozida er-xotin qamoqqa olingan. Ularning ikki farzandi avvaliga qarindoshlarinikiga, keyinroq bolalar uyiga jo‘natilgan.

Sud 1951-yil 6-mart kuni boshlangan va uch hafta davom etgan. Rozenberglar barcha ayblovlarni rad etgan va o‘zlarining hibsga olinishi antikommunistik provokatsiya ekanini bildirgan. Sud jarayonida Rozenberglarga “AQSHni yo‘q qilish uchun Sovet Ittifoqiga qurollar bo‘yicha ma’lumotlarni berishda sheriklari bilan oldindan fitna rejalashtirilganlik” ayblovi qo‘yilgan.

Devit Gringlassning rafiqasi Etelga qarshi ko‘rsatma bergan. Natijada Gringlass 15 yilga ozodlikdan mahrum etilgan va 10 yildan keyin qamoqdan chiqqan. Uning rafiqasi esa ozodlikda qolgan.

1951-yil 29-mart kuni Rozenberglar aybdor deb topilgan. Avvaliga Adliya vazirligi va FQB Etelni qatl etish shart emas deb hisoblagan — 25-30 yilga qamoq jazosini tayinlash taklifi bo‘lgan. Shuningdek, tergovchilar bunday chora Yuliusni o‘z aybini tan olishga majburlaydi deb hisoblagan.

Ammo prokuror boshqacha fikrda bo‘lgan. Sudya unga murojaat qilganida, shunday javob qaytargan: “U Yuliusdan ham yomonroq. U erkakdan aqlli va barchasini Etel o‘ylab topgan”.

Sudya Irving Kaufman er-xotinning ikkisini ham elektr stulida qatl etish bo‘yicha hukm chiqargandi. 

Misr prezidenti Husni Muborak iste’fosi

2011-yil 11-fevral kuni Misrning uzoq yillik prezidenti Husni Muborak iste’foga chiqqandi. Ushbu voqea “Arab bahori”ning bir qismi bo‘lgan inqilob g‘alabasiga aylangan. 

Husni Muborak 1981-yil 6-oktabrda o‘tkazilgan harbiy parad chog‘ida prezident Anvar Sadat o‘ldirilganidan keyin mamlakat rahbariga aylangan. Misrda to‘s-to‘polon boshlanib ketmasligi uchun Muborak o‘sha zahoti mamlakat rahbarligini qo‘lga olgan va mamlakatda favqulodda holat e’lon qilgandi.

Anvar Sadatning suiqasdiga u tomonidan 1979-yil Kemp-Devid qarorgohida Isroil bilan imzolangan tinchlik bitimi sabab bo‘lgan. “Dushmanlar” bilan tinchlik bitimi tuzilishini Misrning aksariyat aholisi norozilik bilan qarshilagandi. Bu tinchlik bitimi imzolanganda Muborak ham o‘sha yerda bo‘lgan. O‘shanda Isroil bilan tinchlik kelishuvi nafaqat Misr aholisiga, balki Arab davlatlari Ligasiga a'zo davlatlarga ham yoqmaydi va Misr bu tashkilot safidan chiqariladi.

1981-yilda Misr prezidenti bo‘lgan Husni Muborak 1987, 1993, 1999-yillarda o‘tkazilgan prezident saylovlarida ham g‘alaba qozonadi. Muborak prezident bo‘lgan ilk yillarida marhum prezident Anvar Sadatning yaqinlarini, shuningdek, unga yaqin bo‘lgan yuqori lavozimli davlat amaldorlarini korrupsiyada ayblab mahkamaga tortgan.

Muborakning qariyb 30 yillik boshqaruvi davrida Misr iqtisodiyoti ancha o‘sgan, sayyohlik rivojlangan. Mamlakatning xalqaro obro‘si oshgan. Masalan, 2004-2005 yillarda Misr fond birjasi rivojlanayotgan davlatlar orasida eng yaxshi natijani ko‘rsatgandi. Lekin Muborak Misr xalqining bir qismini qashshoqlikdan chiqara olmaydi va mamlakatda millionlab insonlar kuniga bir dollarlik daromad bilan yashashda davom etadi.

2010-yil Tunisda “Arab bahori” nomi bilan atalgan norozilik namoyishlari boshlanadi, keyinchalik u Yaman va Misrda davom etadi. Misrdagi norozilik namoyishlari 2011-yil 25-yanvarda boshlanadi. O‘shanda bu davlatda boshlangan namoyishlarni Xalqaro atom energetikasi agentligi sobiq rahbari Muhammad al-Barodaiy qizg‘in qo‘llab-quvvatlagan. U 2010-yil fevralda MAGATE rahbari lavozimidan ketayotib Misrda muxolif harakat tuzishini e’lon qilgan edi. Barodaiy 27-yanvarda Venadan Qohiraga uchib keladi va ertasi kuni namoyishlarga boshchilik qila boshlaydi.

Hukumat avvaliga namoyishchilarning bir necha rahnamolarini qamoqqa olgan. Namoyishchilar tarqoqlashish va tarqalib ketish o‘rniga yanada ko‘paya boshlaydi. Namoyishchilar internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali yanada ko‘proq odamlarni namoyishlarga chiqishga chaqira boshlagan. Hukumat internetni uzib qo‘yadi. Ijtimoiy tarmoqlar to‘sib qo‘yiladi. Ammo bu choralar hech qanday naf bermaydi. Sababi bu paytga kelib namoyishlar keng ko‘lam olib bo‘lgan edi. Shundan so‘ng yirik shaharlarda komendantlik soatlari joriy etiladi.

Lekin namoyishlar to‘xtab qolmaydi. Namoyishchilar turli shaharlarda politsiya va hokimiyat binolari va boshqa ma'muriy binolarga hujum boshlab, ularni egallashga urinishadi. Bu orada ko‘chalarga Muborakning tarafdorlari ham chiqadi. O‘rtada qonli to‘qnashuvlar boshlanib ketadi.

29-yanvarda Misr hukumati iste'foga chiqadi. Namoyishchilar IIV binosini egallashga urinadi. 10-fevral kuni Muborak o‘z vakolatlarining bir qismini vitse-prezident Umar Sulaymonga topshiradi, ammo butunlay iste'fo bermaydi.

11-fevralda harbiylar Muborakka qarshi bosh ko‘taradi va Misrda hokimiyat tepasiga mudofaa vaziri Muhammad Tontoviy boshchiligidagi harbiylar kelishadi. Harbiylar Muborakni oila a’zolari bilan birga uy qamog‘iga oladi. 13-aprelda u o‘g‘illari bilan birga qamoqqa olinadi va unga nisbatan jinoiy ish ochiladi.

2012-yilda Muborak umrbod qamoq jazosiga hukm qilinadi. Sud uni ko‘plab jinoyatlardan tashqari 2011-yil yanvar oyida bo‘lib o‘tgan namoyishlar chog‘ida halok bo‘lgan tinch aholi vakillari o‘limida ham ayblaydi. Oradan bir yil o‘tib, yangi saylangan Misr prezidenti Muhammad Mursiy sud qarorini bekor qiladi va Muborakning ishini qayta ko‘rib chiqish haqida ko‘rsatma beradi. 2013-yilda uni ozod qilishadi va qayta surishtiruv boshlanadi. 2014-yilda Muborak korrupsiyaga yo‘l qo‘yganlikda ayblanib, uch yilga ozodlikdan mahrum etiladi. O‘sha yil oktabr oyida unga qo‘yilgan ayblar olib tashlanadi va sud qarori ham bekor qilinadi.

2017-yilda Misr kassatsiya sudi Muborakdan barcha ayblarni olib tashlaydi va unga qarshi boshqa hech qanday ish ochilmasligi, hukm yakuniy ekanini e’lon qiladi. Husni Muborak uzoq davom etgan kasallikdan so‘ng 2020-yil 25-fevral kuni 91 yoshida vafot etgandi. 

27 yillik qamoqdan ozodlikka chiqqan Mandela

1990-yil 11-fevral kuni JARning oxirgi oq tanli prezidenti Frederik de Klerk Afrika milliy kongressi va irqiy ayirmachilikka (aperteid) qarshi boshqa harakatlar qonuniyligini ta’minlash borasidagi qarorni imzolagan hamda 27 yillik qamoqdan keyin Nelson Mandela ozodlikka chiqarilgan edi.

Nelson Mandela Janubiy Afrika Respublikasida aparteid rejimi bekor qilinishiga qarshi kurashga boshchilik qilgan va dunyodagi eng obro‘li davlat arboblaridan biri edi. 1962-yilda u terrorchilik deya malakalangan siyosiy faoliyati uchun umrbod ozodlikdan mahrum etilgan. Mandela oradan 27 yil o‘tgach ozodlikka chiqqan va tez orada JAR prezidenti etib saylangan edi — u mamlakat tarixidagi birinchi qora tanli rahbarga aylangan.

1993-yilda Mandela tinchlik bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq ko‘rilgan. Uning jozibasi, hazil hissi va o‘z ustidan kula olish, yomon munosabatda bo‘lganlarni kechira olish qobiliyati hamda uning hayotining butun hayratlanarli hikoyasi — bularning barchasi u yoki bu tarzda Mandelaning eng sevimli va hurmatga sazovor insonga aylanishiga sabab bo‘lgandi.

Prezidentlik lavozimidan ketgach, 1999-yilda u OITSga qarshi kurash muammolar bilan shug‘ullangan va JAR 2010-yilda futbol bo‘yicha Jahon chempionatiga mezbonlik qilishida asosiy rolni o‘ynagan. 2001-yilda siyosatchiga prostata saratoni tashxisi qo‘yilgan, ammo bu Mandelaga Kongo, Burundi hamda Afrikaning boshqa davlatlari bilan o‘tkazilgan muzokaralarda faol ishtirok etishiga xalaqit bermagan.

2004-yilda 85 yoshli Mandela oilasi va do‘stlariga ko‘proq vaqt ajratish uchun jamoatchilik hamda siyosiy hayotdan ketishini e’lon qilgan. “Menga qo‘ng‘iroq qilmanglar, o‘zim qilaman”, — degandi u rasmiy tadbirlarga taklif borasida.

Nelson Mandela 1918-yil 18-iyul kuni Transkey hududidagi Mfezo qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning asl ismi Rolilahla edi. Mandela mansub bo‘lgan kosa tilida bu “bezovta qiluvchi”, “buzg‘unchi” degan ma’nolarni bildiradi.

Mandelaning otasi bir necha yil mahalliy qabila sardoriga yaqin maslahatchi bo‘lib xizmat qilgan, ammo keyinchalik mustamlakachi oq tanli amaldor bilan ziddiyatga borgach, yer-mulk va unvonlaridan mahrum qilingan. Mandela bu payti hali go‘dak edi. Otasi mavqeyini yo‘qotgach, oila Mfezodan shimoldagi kichikroq Kunu qishlog‘iga ko‘chib o‘tgan. Rolilahlaning yoshlik yillari shu qishloqda o‘tdi. U oilasida birinchi bo‘lib maktabga boradi. O‘sha paytlardagi odatga ko‘ra va Britaniya ta’lim tizimining ayirmachiligi sabab o‘qituvchisi unga yangi Nelson ismini beradi.

1939-yil Mandela Fort-Heyr universitetiga o‘qishga kirdi. Bu universitet o‘sha davrda Janubiy Afrikadagi qora tanlilar o‘qishi mumkin bo‘lgan yagona oliy ta’lim muassasasi edi. Universitetning dastlabki yilidan Mandela roman-german huquqini yaxshi o‘rganishga kirishdi. Sababi bu qora tanlilar uchun eng yaxshi kasblar — tarjimonlik va davlat xizmatchisi bo‘lishiga yo‘l ochardi.

Oliygohdagi o‘qishning ikkinchi yilida Mandela universitet talabalar kengashi vakili etib saylandi. Biroq ba’zi muammolar sabab talabalar bu saylovni boykot qildi. Nelson ular bilan bir pozitsiyada ekanligini bildirish uchun iste’foga chiqishga qaror qildi. Buni bo‘ysunmaslik harakati sifatida ko‘rgan universitet rahbariyati unga tezda kengashga qaytishi kerakligini, aks holda oliygohdan haydalishidan ogohlantirdi. Mandela ultimatumni qabul qilmagan va uyiga qaytgan.

1942-yilda Nelson Mandela Afrikada aperteidga qarshi kurashuvchi partiya Afrika Milliy Kongressiga (AMK) a’zo bo‘ldi. Keyinroq tashkilotning yosh a’zolari mazkur Kongressning Yoshlar Ligasini tashkil etdi. Bu liga maqsadi JARdagi minglab o‘z ovoziga ega bo‘lmagan qishloq aholisi, dehqonlar va ishchilar qo‘llab-quvvatloviga erishib, AMKni ommaviy harakatga aylantirishdan iborat edi.

Deyarli 20 yil davomida Mandela JAR hukumatiga qarshi tinch, zo‘ravonliksiz harakatlar olib borgan. 1956-yilda Mandela va harakatning 150 a’zosi hibsga olingan, ular siyosiy tashviqotlari uchun davlatga xiyonat qilishda ayblangandi (1961-yil ular oqlanadi).

Qamoqda Mandela qurolli kurash o‘zgarishlarga erishishning yagona yo‘li ekanligiga ishona boshlagan. Ozodlikka chiqqach u Umkhonto we Sizwe — “Millat nayzasi” qurolli harakatiga asos solgan.

1961-yilda u ishchilarning uch kunlik ish tashlashini uyushtirgan. Keyingi yil ish tashlashni tashkillashtirgani, unga o‘zi boshchilik qilgani uchun yana 5 yilga ozodlikda mahrum qilingan. 1963-yil Mandela qayta sudga tortilgan. Bu safar u va 10 nafar AMK yetakchilari siyosiy jinoyatlari, xususan, ish tashlash uyushtirgani uchun umrbod qamoq jazosiga hukm qilingan.

Mandela 27 yillik (1962-yil noyabridan 1990-yil fevraliga qadar) tutqunligining 18 yilini Robben orolida o‘tkazgandi. Bu yerda u sil kasalligini yuqtirib olgandi. Shunday bo‘lsa ham, qamoqdagi paytida sirtqi dasturlar orqali London universitetidan yuridik bakalavr diplomini olgan.

Qamalganiga qaramay, Mandela qora tanlilar harakatining ramzi bo‘lib qolaverdi va uni ozod qilish uchun xalqaro kampaniya boshlangan. Bu qo‘llab-quvvatlashlar natijasida Mandela xalqaro kuch va hurmatga ega bo‘lgandi.

1982-yilda Mandela va boshqa AMK yetakchilari go‘yoki JAR hukumati bilan aloqani ta’minlash uchun Pollsmur qamoqxonasiga ko‘chirilgan. Sobiq JAR razvedka xodimi Gordon Vinterning xotiralariga ko‘ra, Janubiy Afrika hukumati ko‘chirish paytida Mandelani yo‘q qilish uchun uning qochib ketishini tashkil qilmoqchi bo‘lgan, biroq reja Britaniya maxsus xizmatlari tomonidan barbod qilingan.

1985-yili prezident Piter Bota Mandelaga qurolli kurashdan voz kechish evaziga ozodlikni taklif etdi, ammo u bu taklifni qat’iyan rad etgandi.