O‘zbekiston fond bozori 2022-yil investorlar uchun noxush xabar bilan yakunlandi. UzAuto Motors zavodining IPO’si 2023-yil fevral oyining o‘rtalariga ko‘chirildi.
28-dekabrga qadar aksiyalarni joylashtirish uchun yetarli miqdordagi arizalar to‘plashning imkoni bo‘lmadi. “Kursiv” rejalarga nima to‘sqinlik qilganini va o‘tgan yili O'zbekiston kapital bozorida nimalar ro‘y bergani haqida tushuntirdi.
UzAuto Motors aksiyalari O‘zbekistonda fond birjasiga chiqarilishi bilan ommaviy takliflar orqali yirik xususiylashtirish dasturi boshlanishi kerak edi.
Avgust oyidagi hukumat qarorida birjaga chiqadigan yigirmadan ortiq kompaniyalar ro‘yxati keltirilgan edi. Qo‘shimcha qog‘ozlar (FPO) bilan avtomobil ishlab chiqaruvchisidan keyin “O‘zmetkombinat” IPO’si bo‘lib o‘tadi.
Yorqin boshlash uchun UzAuto Motors tanlandi. UzAuto Motors aksiyalari sarmoyadorlar uchun yanada jozibador bo‘lishi uchun hatto kompaniya ishining halolligi va moliyaviy ko‘rsatkichlar xalqaro talablarga muvofiqligi bo‘yicha skriningdan o‘tgan (tahlil shariat moliyaviy standartlarini targ‘ib qiluvchi AAOIFI tashkilot mezonlari bo‘yicha o‘tkazilgan).
Dastlabki rejalarda UzAuto Motors aksiyalarining 5 foizigacha joylashtirilishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, u 90 million dollargacha mablag‘ yig‘ish imkonini beradi.
Ammo anderrayter tomonidan talabni baholagandan so‘ng bozor atigi 1 foizgacha ulushga ega bo‘lishi ma’lum bo‘ldi. Bu e’lon qilingan narxlarda IPO hajmi 196–220 milliard so‘mni (17,3–19,5 million dollar) tashkil etishini anglatadi.
Ular 22-dekabr kuni buyurtmalar kitobini yopmoqchi edi, 23-dekabrda esa IPO’ning o‘zi bo‘lib o‘tishi kerak edi.
Ammo bu rejalar amalga oshmadi — arizalarni qabul qilish muddati avvaliga 28-dekabrga, keyin esa 2023-yil 15-fevralga ko‘chirildi.
Freedom Broker anderrayter investitsiya banki menejeri Behruzbek Ochilov “Kursiv” nashriga shunday izoh berdi:
“IPO darajasi 2022-yil oxirida tushib ketdi. Bu xalqaro investitsiya banklari va jamg‘armalari uzoq dam olish kunlari bo‘lgan vaqt. Ta’minot hajmini faqat mahalliy investorlar hisobidan qoplash imkonsiz bo‘lib chiqdi. Bu bozor hali yosh va to‘liq rivojlanishi uchun vaqt kerak”.
IPO kechiktirilishi e’lon qilinganidan so‘ng, ba’zi investorlar qimmatli qog‘ozlarni sotib olish uchun arizalarini qaytarib oldi. “Toshkent” Respublika fond birjasi (RFB) saytida obuna kampaniyasining borishi bilan tanishish mumkin.
28-dekabrga qadar deyarli 1,2 mingta ariza ko‘rib chiqildi. O‘shanda investorlar taklif qilingan hajmning atigi 8,65 foizini yoki 233,5 ming dona qimmatli qog‘ozlarni sotib olishga tayyor edi.
Hammasi bo‘lib 2,7 million dona aksiya sotuvga qo‘yilgan. 2023-yil 10-yanvar holatiga ko‘ra, arizalar soni 176,17 ming dona aksiyalarni sotib olish bilan 1,16 mingtaga kamaydi (jami 6,52 foiz).
Bunday vaziyatda investorlarning harakatlari juda mantiqiy ko‘rinadi. Arizani topshirish pul mablag‘larini kiritishni o‘z ichiga oladi va bu holda ulardan foydalanish mumkin emas.
Buyurtmani qaytarib olish orqali siz boshqa fond bozori vositalariga 1,5 oy davomida sarmoya kiritishingiz va keyinroq IPO’ga qaytishingiz mumkin.
Xorijiy defitsit
“Toshkent” Respublika fond birjasi boshqaruvi raisi Giorgiy Paresishvilining fikricha, UzAuto Motors’ning tugallanmagan IPO’si, bir tomondan, noqulay bozor konyunkturasi bilan, ikkinchi tomondan, infratuzilmaning mavjud emasligi bilan bog‘liq.
“Chet elliklardan aksiyalarni sotib olish imkoniyati bor, lekin hamma ham mahalliy infratuzilmaga ishonmaydi, shuning uchun ular qimmatli qog‘ozlarni xalqaro depozitariylarda, masalan, Clearstream’da saqlashni afzal ko‘rishadi. O‘tgan yili biz O‘zbekistonda bunday muassasalar ishlashini ta’minlash uchun faol ish boshladik, biroq barcha tartiblarga rioya qilish uchun vaqt kerak. UzAuto Motors IPO’ni yakunlashga ulgurmaymiz. Afsuski, bu uzoq davom etadigan jarayon. Shuning uchun kompaniya global moliyaviy investorlarga tayanib qola olmaydi”, — deya izoh berdi Giorgiy Paresishvili.
Shunga qaramay, optimizm uchun sabablar bor, deb hisoblaydi RFB boshqaruvi raisi.
Bitimlar soni va savdo hajmi ortib bormoqda, bu nafaqat ushbu IPO, balki 2023-yilga mo‘ljallangan boshqa joylashtirishlar ham yakunlanishiga umid qilish imkonini beradi, deya ishonch bildiradi birja rahbari.
Investitsiya institutlari milliy assotsiatsiyasi raisi Bahodir Otaxonov pessimistikroq qarashga ega va 2023-yil fond bozori uchun qiyin bo‘ladi, deb hisoblaydi.
“Ko‘p omillar rol o‘ynaydi. Ulardan asosiysi Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi davom etayotgan ziddiyatdir. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, inqiroz davrida investorlar rivojlanayotgan bozorlarni tark etishadi. Shu bois, o‘tgan yili ular boshqa shunga o‘xshash bozorlar qatori mamlakatimizga ham borishni istamadi”, — dedi Otaxonov.
2022-yilda O‘zbekiston fond birjasida 4,8 trillion so‘mlik qimmatli qog‘ozlar bilan 80,7 mingta bitim amalga oshirildi.
Oldi-sotdi bitimlari soni 12 foizga, hajmi esa qariyb to‘rt barobar oshdi. Bitimlar miqdorining bunday sezilarli o‘sishi, tuyulishi mumkin bo‘lgan chakana savdo bozorining tez o‘sishi bilan emas, balki birjada yirik bitimlar amalga oshirilganligi bilan bog‘liq.
Investorlar, xaridorlar va sotuvchilar bir-birini taniydigan, kelishilgan auksion qismida kompaniyalarning katta ulushlarini sotib oldi.
Masalan, “Ohangaronsement” aksiyadorlik jamiyatining 98,57 foizi shu tarzda 1,9 trillion so‘mga sotilgan.
Bu umumiy savdo hajmining taxminan 40 foizini tashkil qiladi. Xuddi shunday, ular “Kapitalbank”, “Garant Bank” va boshqa kompaniyalar aksiyalarini sotishgan, bu ham bitimlar miqdoriga hissa qo‘shgan.
Qiyin bo‘lishi kutilayotgan 2023-yil
Bahodir Otaxonovning ta’kidlashicha, UzAuto Motors IPO’ning voqeasi O‘zbekistonda bozor yetarlicha chuqur emasligini, 2023-yil qiyin bo‘lishini va xalqaro investitsiyalar kutilmasligini ko‘rsatdi.
Shuning uchun mahalliy fuqarolarning resurslarini jalb qilish kerak, ammo bunga bir qator omillar to‘sqinlik qilmoqda.
“Qimmatli qog‘ozlar bozori rivojiga to‘sqinlik qilayotgan beshta jihatni ta’kidlamoqchiman. Birinchi omil — yondashuvlar tez-tez o‘zgarib turishini inobatga olgan holda, aholi va biznesning mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning to‘g‘riligiga ishonch yo‘qligi.
Insonda shunday taassurot paydo bo‘ladiki, hokimiyatda uzoq muddatli strategiya va istiqbol yo‘q, shu bois belgilangan o‘rta muddatli rejalar oxiriga yetkazilmayapti, davlat mablag‘lari noo‘rin ishlatilmoqda.
Tan olish kerakki, skeptitsizmning shakllanishiga oldindan aytib bo‘lmaydigan xavfli qo‘shni Afg‘oniston, hozirda esa Rossiya ishtirokida Rossiya, O‘zbekistonning strategik qurolli to‘qnashuvi natijasida yuzaga kelgan global inqiroz tufayli global inqiroz ta’sir ko‘rsatmoqda. sherik, bosh rolda”, - deydi ekspert.
Otaxonovning so‘zlariga ko‘ra, yana bir e’tiborli jihat — tadbirkorlik subyektlarini imtiyozli kreditlash bo‘yicha davlat siyosati.
“Bu muqarrar ravishda moliya bozori tarmoqlari o‘rtasida nomutanosiblikka olib keladi, raqobat muhitini buzadi. Ba’zi xo‘jalik yurituvchi subyektlar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash shaklida imtiyozlarga ega bo‘lib, fond bozori orqali zarur resurslarni jalb qilish ularning salohiyati va mavjud raqobatchilari uchun foydasiz bo‘lib qoladi”, — deya izohlaydi Investitsiya institutlari milliy assotsiatsiyasi rahbari.
Bozorning rivojlanmaganligining boshqa sabablarini Otaxonov fuqarolarning moliyaviy savodxonligi pastligi va bozorda marketmeykerlarning yo‘qligi deb atadi.
Izoh (0)