O‘zbekistonda ta’lim sohasining bugungi holati tahlil qilindi

O‘zbekistonda ta’lim sohasining bugungi holati va 2030-yil maqsadlariga erishish istiqbollari baholandi. Bu haqda Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti xabar bermoqda.

O‘zbekistonda ta’lim sohasiga ajratilayotgan mablag‘lar yil sayin ortib bormoqda. Agar 2021-yilda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiga davlat budjetidan 2,9 trillion so‘m, Xalq ta’limi vazirligiga 22,1 trln so‘m ajratilgan bo‘lsa, 2022-yilda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiga 4,1 trln so‘m, Xalq ta’limi vazirligi esa 25,8 trln so‘m ajratilgan.

Jahon bankining umumiy o‘rta ta’limni baholash natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston 474 ball bilan 174 ta mamlakat orasida 57-o‘rinni egallagan.

Oliy ta’lim muassasalari, shu jumladan xorijiy va xususiy universitetlar sonining ortishi, oliy ta’lim olish uchun davlat kvotalari ko‘payishi, shuningdek, kam ta’minlangan oilalarning qizlari va o‘rta ta’lim muassasalarining jismoniy imkoniyatlari cheklangan bitiruvchilari uchun alohida kvotalar ajratilishi yoshlarni oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasining oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Bugun mamlakatda 180 dan ortiq oliy ta’lim muassasasi faoliyat yuritmoqda. Ularning 25 dan ortig‘i xorijiy oliy ta’lim muassasalaridir.

Insonning imkoniyatlari ko‘p jihatdan uning ta’lim darajasiga bog‘liq. Jamiyatda intellektual salohiyati yuqori bo‘lgan insonlar ulushining ortishi iqtisodiyotda raqobatbardoshlik va mehnat unumdorligini oshirish, kelajak avlod daromadlarining kamayishi xavfini qisqartirish imkonini beradi.

Yutuqlar bor, lekin muammolardan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi. Mamlakatda to‘plangan inson kapitali O‘zbekistonning bugungi imkoniyatlari va salohiyatini aks ettiradi. Inson rivojlanishi indeksi hisobotida ta’lim olishning o‘rtacha davomiyligi 11,9 yilni tashkil qiladi.

Biroq Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, bugun ushbu mamlakatda dunyoga kelgan go‘dakning mehnat unumdorligi u voyaga yetganda 62 foizini tashkil qiladi. Unumdorlik esa to‘liq ta’lim olish va yaxshi salomatlik bilan ta’minlanadi.

Shunday ekan, ta’lim darajasini oshirish insonning rivojlanishini rag‘batlantirishda juda katta imkoniyatlarga ega.

Mamlakatda 2030-yilgacha ta’lim sohasidagi asosiy e’tibor qator muammolarni inobatga olgan holda quyidagi jihatlarga qaratilishi maqsadga muvofiq:

1. Oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasi oshirish lozim, chunki hozir bu boradagi ko‘rsatkich dunyo miqyosida olib qaraganda ancha past.
2. Ta’lim sifati va pedagog kadrlarning kasb malakasini oshirish, shuningdek, oliy ta’lim muassasalarining Quacquarelli Symonds kabi xalqaro reyting va STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) yo‘nalishi bo‘yicha o‘rnini yaxshilash.Ta’lim uchun ajratilayotgan davlat xarajatlari ulushini kamaytirish va xususiy sektor ulushini oshirish.
3. Ta’lim tizimida gender tengligiga erishish.
4. Davlat institutlarining innovatsion jihati va sifatiga e’tiborni kuchaytirish.
5. O‘zbekiston o‘z universitetlariga xorijlik talabalarni jalb qilish imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishi kerak. Hozir oliy o‘quv yurtlarda tahsil olayotgan chet ellik talabalar soni universitet talabalarining 0,2 foizidan oshmaydi.

2030-yilgacha bo‘lgan maqsadli ustuvor yo‘nalishlarda taklif etilayotgan model asosida ta’limga ta’sir ko‘rsatilayotgan asosiy omillar aniqlagan.

Birinchidan, ta’lim sohasidagi chora-tadbirlar avvalo oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasini 50 foizgacha yetkazishni ko‘zda tutadi.

Ikkinchidan, daromad darajasi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan mamlakatlar (42,2 foiz) bilan taqqoslaganda yoshlarning ko‘pligi va bitta o‘quvchi (talaba)ga to‘g‘ri keladigan jami xarajatlarning kamligi (ya’ni jami xarajatlarning 8,3 foizini tashkil etishi) sababli davlat tomonidan ta’lim uchun ajratilayotgan xarajatlarning qisqarishiga yo‘l qo‘ymaslik.

Uchinchidan, demografik o‘zgarishlar va aholining oliy ta’lim bilan qamrab olinishi ortishi kabi talab omillari budjetga ta’sir o‘tkazadi va ta’lim sohasidagi xarajatlarning oshishiga olib keladi.

Maqsadli ustuvor yo‘nalish — umumiy xarajatlarda ta’lim uchun jami davlat xarajatlarini 55 foizgacha (yoki YIMning 6,8 foizigacha) bo‘lgan darajada saqlash va xususiy sektorni jalb qilish, rag‘batlantirish orqali umumiy ta’lim xarajatlarining o‘sishini ta’minlash.

To‘rtinchidan, innovatsiyalarni joriy etish va infratuzilmalarni takomillashtirishning harakatlantiruvchi omili sifatida ilmiy-texnikaviy yo‘nalishlarda oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining ulushini oshirish muhimligini hisobga olish kerak.

Bu o‘rtacha o‘qish yillarini oshirmaydi, balki Innovatsiyalar indeksi va Umumiy bilimlar tizimi indeksini qo‘shimcha 0,103 punktga (0,475 dan 0,578 gacha) oshiradi.

Beshinchidan, ta’lim tizimida gender tengligini ustuvor yo‘nalishga aylantirish kerak. Oliy ta’lim tizimidagi gender pariteti asosiy ssenariy bo‘yicha 2021–2030 yillar oralig‘ida 0,75 dan 0,93 ga oshadi.

Oltinchidan, 2030-yilga borib, O‘zbekistonda davlat boshqaruvi sifatini oshirish orqali ta’lim sifatini oshirish natijasida, oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarining ulushi 80 foizga yetadi.

Yettinchidan, oliy ta’lim sifatini nazorat qilishning oliy ma’lumotli bitiruvchilar ulushiga bevosita ta’siri bor (davlat boshqaruvi samaradorligi ko‘rsatkichi bo‘yicha 0,89dan 2030 yilgacha 1,3 gacha).

Model tugallangan ssenariy bilan bir vaqtda baholash imkonini beradi. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning barqaror rivojlanish maqsadlari ko‘rsatkichlariga ta’siri shuni ko‘rsatadiki, 2030-yilgacha ta’lim darajasini oshirishda (boshlang‘ichdan oliy ta’limgacha) sezilarli ijobiy o‘zgarishlarga erishiladi va O‘zbekiston daromadi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan mamlakatlar darajasiga yetadi.

Natijada, oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish bo‘yicha belgilangan ko‘rsatkichlarni 50—60 foizga oshirish ta’lim olish davomiyligini 8,2 yilgacha (UNICEF 15+) ko‘paytiradi va umumiy bilimlar tizimi indeksining 1,5 baravar, innovatsiyalar indeksining esa 2 baravar oshishiga olib keladi.

Hozirgi vaqtda munosib iqtisodiy darajaga erishish va aholi turmush sifatini oshirish texnik va texnologik imkoniyatlarni rivojlantirish bilan bir qatorda innovatsion jarayonlarni kuchaytirish, shuningdek, ta’lim tizimini yuqori darajaga ko‘tarishni taqozo etmoqda.

Ta’lim sohasida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar inson kapitali va oldingi avlodlarning hayot sifatini oshirish uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.