21-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Fransiyada hokimiyat tepasiga kelgan de Goll, Kiprdagi “Qonli Rojdestvo” hamda Shotlandiyada portlatilgan samolyotga oid faktlar o‘rin olgan.
“NATO hozirga qadar tish qayraydigan de Goll”
Bundan 64 yil oldin 21-dekabr kuni Fransiyada harbiy general Sharl de Goll hokimiyat tepasiga kelgandi. Beshinchi Respublika asoschisi bo‘lgan prezident mamlakatni og‘ir inqirozdan olib chiqib, mustaqil tashqi siyosat yuritgan, biroq uning avtoritar uslubi davlatda yangi inqilobiy vaziyatni keltirib chiqargandi.
General Sharl de Goll Fransiyada hokimiyat tepasiga ikki marotaba kelgan. Birinchi safar — 1944-yilda, urushdan keyini hayotni tashkillashtirish bo‘yicha murakkab vazifa turganida. Ikkinchisi — 1958-yilda Fransiya koloniyasi hisoblangan Jazoirda vaziyat keskinlashganida.
Jazoirda bir necha yil davom etgan urush u yerda jang qilayotgan fransuzlarda hukumat Afrika koloniyasidan voz kechadi degan qo‘rquvni uyg‘otgan. 1958-yil 13-may kuni mustamlakachilarning ma’muriy binosini egallagan va Parijga, de Gollga atab telegramma yuborgan va undan yangi xalq birdamligi hukumatini tuzishni so‘ragan.
“Mana 12 yildirki Fransiya partiyaning kuchi yetmaydigan muammoni yechishga urinmoqda va halokat tomon boryapti. Bir safar mamlakat menga o‘zini qutqarish uchun imkoniyat bergandi. Bugun mamlakat yana yangi sinov qarshisida turibdi va bilsinki, men respublikaning barcha vakolatlarini o‘z zimmamga olishga tayyorman”, — degan de Goll.
Bunday kuchli so‘zlar ortidan qat’iy harakatlar amalga oshirilgan. O‘ziga ishonch bildirgan harbiylar general ortidan ergashishi mumkinligidan xavotirga tushgan Fransiyaning o‘sha vaqtdagi prezidenti Rene Koti de Gollga yangi hukumat shakllantirishni taklif qiladi.
De Goll bosh vazir lavozimida uzoq o‘tirmagan — 1958-yilning iyunidan 1959-yil yanvarga qadar. O‘sha yilning yanvarida u prezident etib saylangan. Ushbu lavozimda u eng muhim ishlarni amalga oshirgan — xalqning prezidentni saylashi hamda davlat rahbari va parlament funksiyalarini ajratishga olib kelgan konstitutsiyaviy islohotlarni o‘tkazgan. Islohot qariyb 80 foiz ovoz bilan qo‘llab-quvvatlangan. De Gollning o‘zi eski tizim bo‘yicha prezident sifatida saylangan bo‘lsa-da, uning mazkur lavozimga kelishi bilan Beshinchi respublikaning tug‘ilishi boshlangan.
Jazoirdagi vaziyat paytida hokimiyatga qaytgan de Goll bir vaqtning o‘zida bu Afrika hududini har qanday holatda ham Fransiya ta’siri ostida ushlab turishga intilmagan. Ammo general-prezident jamiyatga muammoning bir nechta yechimini taklif etgan — Jazoirga Fransiya bilan bog‘liq hudud maqomini berishdan tortib, munosabatlarni butunlay uzish va ushbu mamlakatda Parijga do‘st bo‘lgan hukumatni tuzishgacha.
De Gollning ikkinchi prezidentlik muddati tashqi siyosatdagi faol qadamlar bilan davom etgan. Fransiya tashqi siyosatining mustaqilligini tasdiqlab, mamlakat NATO harbiy tashkilotidan chiqarilgan. Tashkilotning shtab-kvartirasi Parijdan Bryusselga ko‘chirilgan. Hamma narsa tezkorlik bilan amalga oshirilgan, dunyodagi eng kuchli tashkilotlardan biri sobiq shifoxonaning noaniq binosida uzoq yillar qolib ketgan. NATO ofitserlari “hozirga qadar Fransiya prezidentiga tish qayrab kelishlari” haqida aytiladi.
De Gollning harakatlari Vashingtonda qoralangan bo‘lsa, SSSRda esa aksincha, katta hayrat bilan qarshi olingan. 1966-yilda Fransiya prezidenti SSSRga birinchi marta rasmiy tashrif bilan yo‘l oladi, ammo bu mamlakatga ikkinchi safar edi. De Goll Moskvaga 1944-yilda Fransiya nomidan natsistlarga qarshi kurashayotganlar yetakchisi sifatida ham kelgan.
Hech qachon kommunistik g‘oyalar tarafdori bo‘lganman de Goll doimo Rossiyaga iliq munosabatda bo‘lgan. Moskvaga uni birinchi navbatda siyosat jalb etardi. De Goll qarshi kuchga muhtoj edi va shu sababli SSSR hamda uning ittifoqchilari bilan yaqinlashgan.
Fransiya prezidentining SSSRga tashrifi yakunlari bo‘yicha bir necha muhim hujjat imzolangan. Ammo ikki davlat o‘rtasida aslida yaqinlik bo‘lishi mumkin emasdi — ular siyosat va iqtisod borasidagi butkul o‘zgacha yo‘lga ega edi.
Xalqaro maydondagi muvaffaqiyatlariga qaramay, de Goll birinchi prezidentlik muddatining yakunida mamlakat ichidagi inqirozga duch keladi. Birinchi yetti yillik muddat yakunlangach, general yana Fransiya prezidenti sifatida saylanish niyatida bo‘lgan. De Goll saylovda g‘alaba qozongan, faqat ikkinchi turda — u asosiy tanqidchisi sotsialist Fransua Mitterandan ko‘proq ovoz to‘plagandi.
Ikkinchi tur va Mitteranning mashhurligi Qarshilik afsonasining mashhurligi pasayishidan dalolat berardi. Bunga iqtisodiyotdagi muammolar, qurollanish poygasi va generalning asosan avtoritar boshqaruv uslubini tanqid qilinishi sabab bo‘lgan. De Goll raqiblarining ta’kidlashicha, u o‘z hokimiyati legitimligi uchun davlat televideniyesidan muntazam foydalangan.
Siyosiy inqiroz haqiqiy inqilobiy vaziyatni keltirib chiqargan — Parij va Sorbonna universitetlarining ta’lim tizimidagi ahvoldan norozi talabalari isyon ko‘targan. Ularning boshida so‘l radikal faollar turgan bo‘lib, keyinchalik ularga kasaba uyushmalari qo‘yilgan. O‘n minglab insonlar ko‘chalarni yopib qo‘yib, politsiya va jandarmlar bilan qarshiliklarga kirishgan.
De Gol ko‘plab vazirlarning maslahatiga qaramay, namoyishchilar bilan muzokara o‘tkazishni istamagan. “Siyosatni teatrga aylantirgan de Goll bugun teatrni siyosatga aylantirgan harakatga qarshi chiqdi”, — deb yozgandi prezidentning biografi Julian Jekson.
Kiprdagi “Qonli Rojdestvo”
1963-yil dekabr oyining oxirgi o‘n kunligi Kipr tarixiga “qonli Rojdestvo” yoki “turk isyoni” sifatida kirgan. Bu vaqtda grek—kipr va turk—kipr jamiyati o‘rtasidagi keskinlik ochiq fazaga o‘tgan, ko‘chalarda janjallar hamda qon to‘kilishlar sodir bo‘lib turardi. Aynan o‘shanda Kiprda ilk bor “Yashil chiziq” paydo bo‘lgan.
Kipr davlati va konstitutsiyasi uchun asosga aylangan Syurix—London bitimi hammaga ham yoqmasdi. Birinchi navbatda unga bosim ostida imzo cheklangan va o‘z orolining qanday bo‘lmasin mustaqilligini xohlagan prezident Makarios norozi edi. Kiprlik greklarning noroziligiga sabab bo‘lgan asosiy nuqta ikki tomonlama xalq suvereniteti masalasi edi. Xalq suvereniteti to‘g‘risidagi siyosiy doktrinaga ko‘ra, davlat xalqi oliy hokimiyat tashuvchisi va suverenitet manbai sifatida qaraladi. London—Syurix bitimida esa Kiprda xalq suvereniteti ikkitalik bo‘lgan, ya’ni kiprlik greklar va kiprlik turklar hamjamiyati teng huquqli edi. Bu kiprlik grek va turklar o‘zaro aloqada bo‘lishi va o‘zaro kelishib yashashga majburligini anglatardi.
Masalan, Konstitutsiyaga ko‘ra, davlat rahbari kiprlik grek bo‘lsa, vitse-prezident kiprlik turk bo‘lishi lozim edi. Shu bilan birga, kiprlik greklar xalq suvereniteti faqat o‘zlariga taalluqli bo‘lishini, turklar esa milliy ozchilik deya tan olinishi lozimligini istagan.
1963-yil dekabr boshida ichki ishlar vaziri Polikarpos Yorkadjis Nikosiya tumanida yashovchi kiprlik turklarga 300 ta avtomat yetkazib berilgani to‘g‘risida maxfiy ma’lumotni qo‘lga kiritgan. Xabar beruvchi shaxs rasmiylarga qurollar qaysi mashinada olib kelinganini ma’lum qilgan. Kipr turklari vakillari o‘z hududlarida tekshiruvlarni faqat o‘z jamiyatlaridagi politsiya xodimlari amalga oshirishni taklif qilganlarida, Kipr greklarining yomon narsa sodir tashkillashtirilayotgani to‘g‘risidagi shubhalari bilvosita tasdiqlangandi. IIV bunday qadamga bormasdan, shaharni turk va greklardan iborat aralash guruhlarda tekshirishni boshlagan.
21-dekabr kuni shunday patrullardan biri ichida kiprlik turklar bor mashinani to‘xtatib, avtomobilni ko‘zdan kechirish uchun barchadan tushishni so‘ragan. Turklar buyruqni bajarishdan bosh tortgan holda, janjal boshlagan. Voqea joyiga boshqa turklar ham tezda yetib kelgan va otishma boshlangan, natijada ikki nafar kiprlik turk halok bo‘lgan. Bu esa tartibsizliklarning kelib chiqishga turtki bo‘lgandi.
Nikosiyada bir necha Kipr greklari oilasi istiqomat qiluvchi Omorfita tumanida to‘qnashuvlar boshlangan. 23-dekabr kuni dastlabki janjallarning vakillari Larnaka, keyin esa Kiriniya va Famagustaga borgan, bu yerda turk jandarmlari jandarmeriya binosini egallab olgan. Prezidenti Makarios va vitse-prezidenti Fozil Kuchukning chaqiruvlari zo‘ravonliklarni to‘xtatishga hech qanday yordam bermagan. 25-dekabr kuni Kiprdagi turk harbiylari korpusi norozilik tarafdorlariga qo‘shilgan va Ortako‘y qishlog‘i atrofida barrikadalar qurishni boshlagan. Bunga javoban Gretsiya armiyasining harbiylari kiprlik greklar tarafini olgan.
Garant-davlatlar (Buyuk Britaniya, Gretsiya va Turkiya) qon to‘kilishlarining oldini olish yo‘lida vaziyatga aralashgan. O‘shanda Nikosiyani turk va greklar uchun alohida bufer zonaga bo‘lish g‘oyasi kelgan — uni BMT tinchlikparvar kuchlari qo‘riqlashni boshlagan.
Nyu-Yorkka uchayotgan samolyotda portlagan bomba
Pan American aviakompaniyasining Boeing 747-121 avialaynerida 1988-yil 21-dekabr kuni portlash sodir bo‘lgandi. Samolyot Frankfurt-na-Mayn—London—Nyu-York—Detroyt yo‘nalishi bo‘yicha parvoz qilayotgan samolyot havoga ko‘tarilganidan 58 daqiqa o‘tib, uning tumshuq qismidagi yuk bo‘lmasida portlovchi qurilma ishga tushgan. Avialayner to‘liq parchalanib ketgan va uning yonayotgan bo‘laklari Shotlandiyaning Lokberi shahriga qulagan. Fojia oqibatida 270 kishi — samolyot bortidagi 259 yo‘lovchi va yerdagi 11 kishi halok bo‘lgan.
Boeing 727 reys 21-dekabr kuni Frankfurt-na-Mayndan Londonga uchib ketgan, chunki bu vaqtda Boeing 747-121 Londonda edi. Bu yerda Boeing 727 ning barcha yo‘lovchilari va yuklar Nyu-Yorkka qo‘nish orqali Detroytga uchuvchi Boeing 747’ga o‘tkazilgan.
Samolyot Londondan soat 18:04 da chiqib ketgan. Soat 19:02 da avialayner Shotlandiya ustidan uchib o‘tayotganida samolyotning tumshuq qismida portlash sodir bo‘lgan, oqibatda samolyot ichi va tashqaridagi bosim farqi sabab fyuzelyajning chap qismida yarim metrli teshik yuzaga kelgan. Boshqaruv kabellarining shikastlanishi natijasida layner chap tomonga og‘ib, sho‘ng‘ishga tushgan.
Keyinchalik Buyuk Britaniya Transport vazirligi mutaxassislarining aniqlashicha, samolyot tumshuq qismi portlashdan keyingi uch soniya ichida fyuzelyajdan ajralib ketgan, u yuqoriga ko‘tarilib, ajralib chiqqanidan keyin 3-sonli dvigatelga kelib urilgan va Lokberiga qulagan. Fyuzelyajning asosiy qismi oldinga va pastga qulashni davom etgan, 5,8 ming metr balandlikda esa u butunlay parchalangan.
Halokatning sabablarini surishtirish bilan Britaniyaning AAIB aviatsiya hodisalarini tergov qilish bo‘limi shug‘ullangan. Yakuniy hisobot 1990-yil 6-avgustda e’lon qilingandi.
Shotlandiyaning Damfris-end-Gallovey va FQB hamkorligidagi qo‘shma tergov uch yil davom etgan. Portlash yuk bo‘lmasida yuz bergani aniqlangan. Hujjatlar ko‘tarilganida, Frankfurt reysi bilan Maltadan kelgan yo‘lovchisiz yuk Nyu-Yorkka yo‘naltirilgani aniqlangan.
Ichiga bomba yashirilgan Toshiba radiopriyomnigi va uni joylashtirilgan Samsonite jigarrang chamadoni topilgan. Shuningdek, chamadon ichidan soyabon, ikki juft oyoq kiyim va bolalar sviteri, bombaning portlovchi qurilmasining bir qismi bo‘lgan yashil plastik bo‘laklari aniqlangan.
Shveysariyaning elektronika bilan shug‘ullangan Meister & Bollier kompaniyasi ushbu yashil plastik bo‘lagi — Liviya razvedkasi buyurtmasiga ko‘ra tayyorlangan taymer ekanini tan olgan. Chamadonda bo‘lgan shim va soyabon qayerdan xarid qilingani aniqlangan — ular Maltadagi do‘kondan sotib olingandi. Do‘kon egasi xaridorni tanishga muvaffaq bo‘lgan — u shu yaqin atrofdagi mehmonxonada yashovchi Abdel al-Megraxiy bo‘lib chiqqan.
Ikki nafar liviyalik — Libyan Arab Airlines xavfsizlik xizmati rahbari Al-Megraxiy (aslida Liviya maxsus xizmatlarining xodimi va Muammar Kaddafiyning yaqin tarafdori bo‘lgan shaxsning amakivachchasi bo‘lgan) hamda Lamin Xalifa Fimaxaga nisbatan ayblovlar 1991-yil 13-noyabrda e’lon qilingan. BMT Xavfsizlik kengashi hodisa sabab Liviyaga sanksiyalar joriy etgandi.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)