Filippinda 4 ming odam o‘limiga sabab bo‘lgan parom to‘qnashuvi, Gitlerning qamoqdan ozod etilishi va Panamaga bostirib kirgan AQSH harbiylari. Kun xronologiyasida 20-dekabr

20-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Filippinda 4 mingdan ortiq inson umriga zomin bo‘lgan parom to‘qnashuvi, Gitlerning qamoqdan ozod etilishi hamda Panamaga bostirib kirgan AQSH harbiylariga oid faktlar o‘rin olgan.

Filippinda 4 ming inson umriga zomin bo‘lgan parom to‘qnashuvi

1987-yil 20-dekabr kuni Filippinga tegishli “Donya Pas” paromining “Vektor” tankeri bilan to‘qnashuvi oqibatida 4 mingdan ortiq inson halok bo‘lgandi.

“Donya Pas” paromi Yaponiya kompaniyasi tomonidan qurilgan va 1963-yilda suvga tushirilgan edi. Kemaning uzunligi 93 metrni tashkil etib, u 1518 nafar yo‘lovchiga mo‘ljallangan. U vaqtda parom “Ximeyuri Maru” deb nomlangan va yapon suvlarida harakat qilgan, ammo 1975-yilda uni yo‘lovchi tashish bilan shug‘ullanuvchi Filippin kompaniyasi sotib olgan.

1979-yili Maniladan Sebuga yo‘l olgan paromda yong‘in chiqqan. 1164 nafar yo‘lovchi va ekipaj a’zolarining barchasi qutqarilgan bo‘lsa-da, kemaga jiddiy shikast yetgan va ta’mirtalab ahvolga kelib qolgan. 1981-yilda ta’mirlash ishlaridan keyin u yana yo‘lovchi tashishni davom ettirgan — bu safar “Donya Pas” nomi ostida.

1987-yil 20-dekabr kuni parom Manila—Katbalogan—Takloban yo‘nalishida haftasiga ikki marta harakatlangan. Erta tongda “Donya Pas” Taklobandan Katbalogan tomon suzgan, kechki soat 22:30 larga borib parom Tablas ko‘rfazidan suzib o‘tayotganida dengiz notinch edi.

Yo‘lovchilarning aksariyati uyquga ketgan paytda “Donya Pas” Bataandan Masbat tomon ketayotgan “Vektor” tanker bilan to‘qnashgan. Uning bortida 1050 metr kub benzin va boshqa neft mahsulotlari bo‘lgan, to‘qnashuvda esa ular to‘kilib, yong‘in kelib chiqqan.

“Na matroslar va na ofitserlar sodir bo‘layotgan voqeaga chora ko‘rgan. Hamma qutqaruv nimalari va qayiqlarini talab qilardi, ammo ular yo‘q edi. Nimchalar saqlangan shkaflarga qulf osilgan, uning kalitini esa topib bo‘lmasdi. Qayiqlar suvga hech qanday tayyorgarliksiz, shunday tashlangan. Vahima, tartibsizlik hukmron edi”, — deydi omon qolgan yo‘lovchilardan biri Pakito Osabel.

Oradan ikki soat o‘tgach, parom cho‘kib ketgan. Yana ikki soatdan keyin “Vektor” ham suvga g‘arq bo‘lgan. Hukumat rasmiylariga sodir bo‘lgan halokat to‘g‘risidagi ma’lumot 8 soatdan keyin yetib borgan. “Donya Pas”ning faqat 24 nafar yo‘lovchi va “Vektor” ekipajining ikki a’zosi omon qolgan. Ularning deyarli barchasi kuyishdan jarohat olgan. Shuningdek, akulalar tomonidan g‘ajilgan 300 ga yaqin jasad keyingi kunlar davomida qirg‘oqqa chiqib qolgan. Qolgan minglab qurbonlarning jasadlari esa topilmagan.

Keyinroq tergov davomida aniqlanishicha, to‘qnashuv ikkala kema jamoasining mas’uliyatsizligi oqibatida kelib chiqqan. Na “Donya Pas” va na “Vektor”dagi naviatsiya qurilmalari tekshirilmagan, tankerning dengiz tashuvlarini amalga oshirish uchun umuman litsenziyasi ham bo‘lmagan. To‘qnashuv avvalida “Donya Pas”ning kapitan ko‘prigida jamoaning bir a’zosi qolgan, qolganlar esa pivo ichish va televizor ko‘rishga ketgandi.

Yong‘in boshlanganida ularning hech biri olovni o‘chirishga yoki yo‘lovchilarni qutqarishga harakat qilmagan. Aftidan kemada radiostansiya ishlamagan — ularning hech biri SOS signalini bermagan.

Paromga egalik qilgan Sulpicio Lines kompaniyasining ma’lum qilishicha, kema portida 1553 kishi bo‘lgan — 1493 nafar yo‘lovchi va 60 nafar ekipaj a’zosi. Ammo haqiqiy raqamlar kutilgandan ancha ko‘p chiqqan. Kompaniyaning anonim manbalariga ko‘ra, kema bortida rasmiy ro‘yxatlarga kiritilmagan yo‘lovchilar bo‘lgan. Omon qolganlarning aytishicha, paromda odam shu qadar ko‘p bo‘lganidan ular paluba va koridorlarga joylashgan. Filippin Vakillar palatasi deputati Raul Dazaning ta’kidlashicha, paromda rasmiy keltirilgan raqamlardan tashqari yana kamida 2 ming kishi bo‘lgan.

Tergov bilan shug‘ullangan komissiya 1999-yilda yakuniy raqamlarni e’lon qilgan: parom bortida 4341 kishi bor edi. Fojia jami 4386 kishining umriga zomin bo‘lib, tinchlik vaqtidagi eng dahshatli halokatga aylangan.

Sulpicio Lines vakillari halok bo‘lganlarning oilasiga 20 ming Filippin pyesosidan va’da qilgan. Oilalar kompensatsiyani 2017-yil martga kelibgina olgan.

Qamoqdan ozod etilgan Gitler

1924-yil 20-dekabr kuni Landsberg shahri qamoqxonasidan Adolf Gitler ozod etilgandi. To‘qqiz oy davomida qamoqda saqlangan vaqtida fyurer o‘z yordamchisi Emir Morrisga kitobi mazmunini aytib turgan, u esa oqqa ko‘chirilgan. Keyinchalik mazkur kitob “Mayn kampf” nomini olib, Uchinchi reyx fuqarolarining asosiy kitobiga aylangan.

1924-yil fevral—mart oylarida omadsiz yakunlangan “Pivo isyoni”dan keyin Adolf Gitler omadsiz davlat to‘ntarishining qolgan rahbariyati bilan birga sud qilingan. Bo‘lajak fyurer davlatga xiyonatda ayblangan va besh yilga ozodlikdan mahrum etilgan, biroq to‘qqiz oydan keyin u muddatidan oldin ozodlikka chiqarilgan.

Landsberg qamoqxonasi rahbariyati Milliy-sotsialistik nemis ishchilar partiyasi (MSNIP) tarafdori bo‘lgan, shu bois Adolf Gitler va partiyaning boshqa a’zolari to‘qqiz oy davomida qamoqda ancha qulay hayot kechirgan. Xususan, ikkita kamera Gitlerning ixtiyorida bo‘lgan, ulardan biri yotoqxonaga aylantirilgan, bittasida mehmon kutilgan. Mahbusning ovqatlanish ratsioni ham joyida bo‘lgan: unga tashqaridan mevalar, dudlangan go‘sht, kolbasa va hatto tort va konfetlar yetkazib turilgan.

Gitlerning Landsbergdagi qamoqxonada saqlanishi nafaqat qulay, balki samara ham keltirgan. Gitlerning oldiga boshqalardan ko‘ra ko‘proq do‘sti va qo‘riqchisi Emil Moris kirib turgan — u ham isyonning boshqa ishtirokchilari kabi jazo muddatini o‘tardi. Gitler unga kitobini yozdirgan va natijada “Mayn kampf” (“Mening kurashim”) kitobi paydo bo‘lgan. Unda bo‘lajak fyurer bolaligini tasvirlagan, siyosiy qarashlari qanday shakllanganini tushuntirgan. Kitobda asosiy mavzu “yahudiylar xavfi” g‘oyasiga qaratilgandi. Adolf Gitlerning fikricha, nemis xalqining barcha falokatlariga, jumladan, Germaniya imperiyasi va Avstra-Vengriyaning Birinchi jahon urushidagi mag‘lubiyatiga ham aynan yahudiylar aybdor.

Gap bunda Gitler yoki MSNIPga bo‘lgan qiziqish ortganidan emasdi, balki kitob ko‘plab fuqarolarga o‘qish majburiy bo‘lgan adabiyot sifatida bepul tarqatilgan. Masalan, partiya a’zolari yoki oila qurayotgan yoshlarga. Shu bilan birga, ayrim nemis oilalari xavfsizlik nuqtayi nazaridan uni fyurerning portreti yonida, ko‘zga tashlanadigan joyda saqlashni ma’qul ko‘rgan.

Ikkinchi jahon urushi va Adolf Gitlerning o‘limidan keyin kitobga egalik hududi Bavariya hukumatiga o‘tgan, chunki fyurer rasman Myunxenda ro‘yxatdan o‘tgandi. Kitobni chop etish bilan shug‘ullangan partiyaning markaziy nashriyoti ham aynan shu shaharda joylashgandi. To‘g‘ridan to‘g‘ri taqiq yo‘qligiga qaramay, u 70 yil davomida chop etilmagan. 2016-yilga kelibgina mualliflik huquqi muddati yakunlangach, Myunxen Zamonaviy tarix instituti xodimlari “Mayn kampf”ni qayta nashrdan chiqargan. Muallif matnidan tashqari yangi nashrda Gitler tomonidan ilgari surilgan tezislarni yo‘qqa chiqaruvchi tanqidiy izohlar ham keltirilgan.

Panamaga bostirib kirgan AQSH harbiylari

1989-yil 20-dekabr kuni AQSH qo‘shinlari Just Cause operatsiyasini boshlab, Panamaga bostirib kirgandi. Ekspertlarning fikricha, ushbu mojaro davomida amerikaliklar birinchi marta “demokratiyani tiklash” borasidagi o‘z agressiyasini asoslagan. Qo‘shma Shtatlar ushbu davlatni o‘z ta’sir doirasidan chiqarib yubora olmasdi, chunki uning hududidan strategik muhim transport arteriyasi — Panama kanali o‘tgan.

20-dekabr kuni AQSH qurolli kuchlari Panama hududiga keng ko‘lamli hujumlarni boshlagan. Vashington rasman ushbu operatsiyani Panama kanali hududidagi Amerika fuqarolarini himoya qilish, shuningdek, “demokratiyani tiklash” deya oqlagan. “1989-yilgi voqealar maqsadini tushunish uchun amerikaliklarning o‘zi uni Panama kanalini qurish uchun uni Kolumbiyadan ajratib olganini eslash kifoya”, — degandi AQSH va Kanada Harbiy-siyosiy tadqiqot markazi rahbari Vladimir Batyuk.

Panama kanalini qurish bilan 1879-yilda Suvaysh kanali ustida ishlagan Ferdinand de Lesseps shug‘ullangan. Ammo u ish ko‘lamini to‘g‘ri baholay olmagan va oxir-oqibat bankrot bo‘lgan. 1902-yilda fransuz konsessiyasi kanal qurilishini Qo‘shma Shtatlarda sotib olgan. Ammo o‘sha vaqtda zamonaviy Panama hududi tarkibiga kirgan Kolumbiya senati AQSH uchun foydali bitimni ratifikatsiya qilishdan bosh tortgan.

1987-yilda Panama AQSHga Qo‘shma Shtatlar mamlakatning ichki ishlariga aralashoytgani yuzasidan norozilik notasini yuborgan. Shundan keyin Vashington Panamaga iqtisodiy va harbiy yordam ko‘rsatishni to‘xtatgan, AQSH Adliya vazirligi esa “Panama Che Gevarasi” hisoblangan Manuel Noryeganing giyohvand moddalar savdosi va boshqa jinoyatlarga aloqadorligi masalasini ko‘targan.

Shu yilning 3-oktabr kuni Panamada omadsiz harbiy to‘ntarish ro‘y bergan. Fitnachilarning katta qismi halok bo‘lgan yoki hibsga olingan, ikki nafari Amerika harbiy bazasi hududiga berkingan. To‘ntarishga tayyorgarlikni yashirish ayblovi bo‘yicha Gilyermo Endara qo‘lga olingan AQSH Panama hukumatining harakatlarini qoralab, uni demokratik yo‘ldan yurmaslikda ayblagan.

Parallel ravishda rasmiy Vashington Panama hududiga harbiy bosqinni boshlagan. 15-dekabr kuni Noryega mamlakat AQSH bilan urush holatida ekanini ma’lum qilgan. Ertasi kuni panamalik askarlar AQSH dengiz piyodalari leytenanti Robert Pasni otib tashlagan, bir necha amerikalik kaltaklangan. 20-dekabrda amerikaliklar Noryegani ag‘darish bo‘yicha harbiy opresatiyani boshlagan.

AQSH aviatsiyasi Panama shaharlariga zarbalarni amalga oshirgan, shuningdek, aeroportlarga shaxsiy tarkib va texnikalarini tashlagan. Panama televideniye va radiosi bloklangan. Gilyermo Endara AQSh harbiy bazasida prezident sifatida qasamyod qilgan.

21-dekabr kuni amerikalik harbiylar Panama Bosh shtabi binosini egallagan. Noryeganing o‘zi esa 1990-yilda hibsga olingan va AQSHga yuborilgan. 1992-yilda u giyohvand moddalar savdosi va tovlamachilik uchun 40 yilga ozodlikdan mahrum etilgan. Keyinroq esa uning jazo muddati 30 yilga qisqartirilgan.

2010-yilda Noryega Fransiyaga ekstraditsiya qilinib, “pul yuvish” ayblovi bilan yana 7 yilga qamalgan. Bir yildan keyin fransuz hukumati uni Panamaga topshirgan va 1995-yilda Noryega siyosiy qotillik uchun 20 yilga ozodlikdan mahrum etilgan. U 2017-yilda vafot etgan.

Bosqinchilik vaqtida Amerika generallaridan biri Mayk Snell Noryega tez-tez borib turgan uylarning biridan 50 funt kokain bor qopchalar topilganini ma’lum qilgan. OAVda uning giyohvand moddalar savdosiga aloqadorligi bong urilgan. Biroq ko‘p o‘tmay amerikaliklar bu oddiy un bo‘lganini tan olgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.