Avvallari ham odamlar kechasi ishlab kelgan. Misol uchun, fabrikalarda odamlar tungi bo‘limda ishlagan. Bugungi kunda ham tunda ishlaydigan bir necha sohalar mavjud. Afsuski, tunda muntazam ravishda ishlashning organizm uchun zarari ham bor. Elle nashri quyida bu haqda so‘z yuritdi.
Biologik soat qanday ishlaydi?
Uxlash-uyg‘onish sikli odamlarga kunduzi faol bo‘lish va kechasi dam olish imkonini berish uchun rivojlangan. Ilm-fanda hatto sirkad ritm tushunchasi mavjud bo‘lib, u hayotning har bir daqiqasida ko‘rinadigan yorug‘lik miqdorini kuzatib boradigan miya funksiyasini anglatadi. Ya’ni kech tusha boshlaganda, ichki soat buni sezadi va miyada melatoninning tezlashishini keltirib chiqaradi. Aynan shu modda organizmga uxlab qolish uchun signal beradi. Kechasi melatonin darajasi yuqori bo‘lib, tongda tushadi va kun davomida pastligicha qoladi.
Kun davomida organizmdagi norepinefrin va atsetilxolin kabi boshqa kimyoviy moddalar (neyrotransmitterlar) darajasi ko‘tariladi, bu esa odamlarni uyg‘otadi. Ushbu tizim tun-kun aylanishi davomida organizmning sinxronlashuvini ta’minlaydi. Harorat, ovqat hazm qilish, yurak urish tezligi va qon bosimini o‘z ichiga olgan boshqa ko‘plab organizm funksiyalari kun davomida sirkad ritmlarning faolligiga qarab o‘zgarib turadi.
Sirkad ritmlari bilan bog‘liq muhim organizm funksiyasi asosiy tana haroratidir. U kun davomida ko‘tariladi, keyin erta tongda pasayadi, keyin esa tushdan keyin yana maksimal darajaga ko‘tariladi.
Uxlash jarayoni yarim kechadan ertalab soat 4:00 gacha bo‘lgan harorat sirkad ritmining pasayish bosqichida sodir bo‘ladi. Ya’ni tana harorati ko‘tarilganda, uxlab qolish tobora qiyinlashadi. Bu ertalab soat 8:00 da uxlamoqchi bo‘lgan tungi ishchilarga juda qiyin bo‘lishining sabablaridan biridir, shuningdek, yotoqda yotish va kun davomida uxlash qiyinlashadi.
Kechasi ishlaydigan yoki ish kunini ertalab soat 6:00 dan oldin boshlagan odam sirkad ritmga zid keladi. Bu uning sog‘liq bilan bog‘liq muammolarga olib kelishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tunda ishlash salomatlik uchun xavfli bo‘lishi mumkin.
Tunda ishlashning zararli tomonlari
Kechki bo‘limda ishlaydigan odam sirkad ritmlarini buzadi va sog‘liq muammolariga duchor bo‘ladi:
- semirib ketish ehtimoli ortadi;
- yurak-qon tomir kasalliklari xavfi ortadi;
- kayfiyat tez-tez o‘zgarib turadi;
- oshqozon-ichak traktida muammolar: oshqozonda noqulaylik va meteorizm.
- mojarolar va janjallarga, ajralishlarga olib keladigan psixologik muammolar paydo bo‘ladi;
- saraton va ayollar uchun ko‘krak saratoni xavfini oshadi;
- tungi ish tufayli odamlarda epilepsiya xavfini oshishi mumkin;
- qandli diabet bilan kasallangan tungi ishchilar qondagi qand miqdorini nazorat qilishda qiyinchiliklarga duch keladi.
Tunda ishlovchilar boshqalarga qaraganda o‘rtacha ikki-uch soat kamroq uxlaydi. Ular ko‘pincha kun davomida ikki smenada uxlaydi: ertalab bir necha soat, keyin esa kechasi ishga ketishdan bir soat yoki undan ko‘proq. Tungi ishchilarga kun davomida uxlash qiyin bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, kunning o‘rtasida uxlash uchun qorong‘i, jim va nisbatan salqin muhitni topish qiyin.
Organizmning tungi bo‘limda ishlashga moslashishi uchun taxminan 10 kun kerak bo‘ladi. Biroq bu smenada ishlaydigan ishchilar ko‘pincha dam olish kunlarida bir yoki ikki kun kunduzgi rejimga qaytadi, bu esa sirkad ritmini beqarorlashtiradi.
Izoh (0)