Umumxalq muhokamasiga qo‘yilgan “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy qonun loyihasiga fuqarolarimizdan 150 mingdan ortiq takliflar kelib tushgani, ular atroflicha muhokama qilinib, konstitutsiya mohiyatida aks etayotgani so‘zsiz yangi Asosiy qonunimiz xalqimizning dunyoqarashi, fikri va tafakkuri mahsuli sifatida tarixga muhrlanadi. Zero, konstitutsiya – haqiqiy ma’noda aytganda, mamlakatning huquqiy yuzi, insonlarning huquq va erkinliklarini himoyalaydigan hayotiy qomusdir.
Hozirgi kunga qadar konstitutsiyamizga 16-marta o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lsa, ularning aksariyati davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari vakolatlarini kengaytirishga oid bo‘lgan. Ochig‘ini aytganda, inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini ta’minlash, ularni kafolatlash bilan bog‘liq o‘zgartish va qo‘shimchalar, nazarimizda, chetda qolayotganday edi. Chunki har qanday mamlakat konstitutsiyaviy davlat bo‘lishi uchun, birinchi navbatda, uning konstitutsiyasi qoidalari amalda bevosita ishlashi lozim. Bu nihoyatda muhim talab va zarurat hisoblanadi. Negaki, konstitutsiyaviy qoidalarning shaxs manfaatiga xizmat qilishiga qarab, jamiyat unga baho beradi.
O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida hozirgi va kelajak hayotning huquqiy asoslarini takomillashtirish mas’uliyati va vazifasi vujudga keldi desak, hech ham xato qilmagan bo‘lamiz. Konstitutsiyaviy islohotlarda inson-jamiyat-davlat manfaatlari mutlaqo boshqacha, ya’ni inson qadri, inson qadrini ulug‘lash, inson manfaatlarini har narsadan ustuvor qo‘yish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bir so‘z bilan aytganda, konstitutsiyaviy islohotlarning asosiy maqsadi – xalqni rozi qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoyalash, hayot va turmush manzarasini tamomila yangi qiyofaga olib chiqish, eng muhimi, odamlarning konstitutsiyaviy islohotlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashdir.
AQSH Mustaqillik deklaratsiyasi asoschilaridan biri Tomas Jeffersonning qiziq bir mulohazasi bor: uning taxminicha, konstitutsiyalar har 19 yilda o‘zgarishi kerak, negaki shu vaqt oralig‘ida aholining qariyb yarmi yangilanadi va amaldagi konstitutsiya odamlarning qiziqishlarini to‘liq qamrab ololmasligi mumkin. Qanday baholaysiz, nima deb o‘ylaysiz – buni bilmadim-u, lekin xulosa chiqarish o‘zingizdan!
Meksika, Yangi Zelandiya, Braziliya, Shveysariya, Avstriya, Isroil, Chili, Kolumbiya, Gruziya, Hindiston davlatlarining konstitutsiyalariga doimiy tarzda o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritib borilmoqda. Hozir konstitutsiyasi o‘zgarmay qolgan davlatlar deyarli yo‘q hisobi. Demak, xulosa qilish mumkinki, zamon zaruriyatidan kelib chiqib, inson huquqlari, uning manfaatlari ustuvorlik ahamiyat kasb etarkan, yangi huquqlarga talab ortarkan, konstitutsiya bu ustuvorlikni doimo o‘z himoyasiga olishi zarur.
Amaldagi konstitutsiyamiz normalariga e’tibor qaratsak, ko‘p qoidalar umumiy ifodalanganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Ya’ni fuqarolarning o‘z huquqlarini amalga oshirishida, himoyalashida aniq belgilangan qoidalarni uchratish qiyin. Shu maqsadda ham, quyidagi: O‘zbekistonda o‘lim jazosini taqiqlash; “Miranda qoidasi”ni qo‘llash, ya’ni shaxsni ushlash chog‘ida uning huquqlari va nima sababdan ushlangani sodda tilda tushuntirilishi shartligi; shaxs sudning qaroriga qadar ko‘pi bilan qirq sakkiz soatdan ortiq ushlab turilishi mumkin emasligi; “hech kimga bajarib bo‘lmaydigan majburiyatni yuklama” yoki “qonun – imkonsiz narsani talab qilmasligi”; mamlakat bo‘ylab erkin harakatlanish kabi yangi normalarni kiritish zarurati paydo bo‘ldi. Bular so‘zsiz har qanday fuqaro kunlik hayotida duch keladigan muammolar bo‘lib, kiritilishi rejalashtirilgan yangi normalar ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga solishga qaratilgandir.
Bugun sudlanganlik fakti tegishli huquqiy tartibda olib tashlangandan so‘ng sudlanganlik fakti ana shu shaxsning o‘ziga, uning hayotiga ta’sir etishi mumkin bo‘lmagan sharoitda bu holat nafaqat unga, balki uning oila a’zolari, yaqin qarindoshlari hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatish holatlari ba’zan uchramoqda.
Hech bir holatda inson o‘zining yaqinlari yo‘l qo‘ygan xatolar uchun javob berishi mumkin emas! Shu maqsadda ham mazkur salbiy illatning oldini olish uchun konstitutsiyaviy qonun loyihasida shaxsning sudlanganligi va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lmasligi kerakligi, qat’iy belgilab qo‘yilmoqda.
Yoki bo‘lmasa, ilgari “propiska” deganda ko‘pchiligimizning ko‘z oldimizga ish topa olmagan va chet elga ketgan minglab malakali kadrlar, o‘z uylarini boshqa odamlarning nomlariga rasmiylashtirgan fuqarolar, “propiska” uchun tuzilgan soxta nikohlar, qonunni chetlab o‘tish bilan bog‘liq korrupsiyaviy holatlar keladi. Shu sabab qanchadan-qancha iqtidorli kadrlar o‘z zehniyatini ko‘rsatolmay, o‘z kasbiy xohish-istagidan voz kechishga majbur bo‘lgan. Bu kabi holatlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun ham konstitutsiyada O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy asoslarda bo‘lib turgan har bir shaxs respublika hududi bo‘ylab erkin harakatlanish, turar va yashash joyini erkin tanlash huquqiga egaligi belgilab qo‘yilishi rejalashtirilmoqda.
O‘zbekistonda xususiy ta’limni rivojlantirishga shart-sharoit yaratish, inklyuziv ta’limni rivojlantirish, alohida ta’limga ehtiyoji bor bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish kabi yangi qoidalar ham konstitutsiyada ifodalanishi – ta’lim tizimining samaradorligini ta’minlashga, kelajak avlodning sifatli bilim olishdagi imkoniyatlarini yanada kengaytirishga xizmat qiladi. Ilgari xususiy va inklyuziv ta’limni rivojlantirishga shart-sharoit bormidi? Ta’kidlash lozimki, hozir O‘zbekistonda umumiy hisobda 190 ga yaqin oliy ta’lim muassasalari faoliyat yuritayotgan bo‘lib, ularning 30 dan ortig‘i nodavlat oliy ta’lim muassasalaridir. Bu ko‘rsatkichlar shundan ham dalolat beradiki, ta’limni, uning sifatini oshirmasdan turib, maqsadli yurishni amalga oshirib bo‘lmaydi.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash lozimki, konstitutsiyaviy o‘zgarishlar mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarning boshlanishi, eng muhimi, bu yangi qoidalar inson, jamiyat va davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga solishda o‘z kuchi va salmog‘ini ko‘rsatishi lozim.
Sherzod Zulfiqorov, Jamoat xavfsizligi universiteti kafedra boshlig‘i, professor, ekspert guruhi a’zosi
Izoh (0)