Умумхалқ муҳокамасига қўйилган «Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги конституциявий қонун лойиҳасига фуқароларимиздан 150 мингдан ортиқ таклифлар келиб тушгани, улар атрофлича муҳокама қилиниб, конституция моҳиятида акс этаётгани сўзсиз янги Асосий қонунимиз халқимизнинг дунёқараши, фикри ва тафаккури маҳсули сифатида тарихга муҳрланади. Зеро, конституция – ҳақиқий маънода айтганда, мамлакатнинг ҳуқуқий юзи, инсонларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоялайдиган ҳаётий қомусдир.
Ҳозирги кунга қадар конституциямизга 16 марта ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган бўлса, уларнинг аксарияти давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ваколатларини кенгайтиришга оид бўлган. Очиғини айтганда, инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, уларни кафолатлаш билан боғлиқ ўзгартиш ва қўшимчалар, назаримизда, четда қолаётгандай эди. Чунки ҳар қандай мамлакат конституциявий давлат бўлиши учун, биринчи навбатда, унинг конституцияси қоидалари амалда бевосита ишлаши лозим. Бу ниҳоятда муҳим талаб ва зарурат ҳисобланади. Негаки, конституциявий қоидаларнинг шахс манфаатига хизмат қилишига қараб, жамият унга баҳо беради.
Ўзбекистоннинг янги тараққиёт даврида ҳозирги ва келажак ҳаётнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш масъулияти ва вазифаси вужудга келди десак, ҳеч ҳам хато қилмаган бўламиз. Конституциявий ислоҳотларда инсон-жамият-давлат манфаатлари мутлақо бошқача, яъни инсон қадри, инсон қадрини улуғлаш, инсон манфаатларини ҳар нарсадан устувор қўйиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бир сўз билан айтганда, конституциявий ислоҳотларнинг асосий мақсади – халқни рози қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоялаш, ҳаёт ва турмуш манзарасини тамомила янги қиёфага олиб чиқиш, энг муҳими, одамларнинг конституциявий ислоҳотларга бўлган ишончини мустаҳкамлашдир.
АҚШ Мустақиллик декларацияси асосчиларидан бири Томас Жефферсоннинг қизиқ бир мулоҳазаси бор: унинг тахминича, конституциялар ҳар 19 йилда ўзгариши керак, негаки шу вақт оралиғида аҳолининг қарийб ярми янгиланади ва амалдаги конституция одамларнинг қизиқишларини тўлиқ қамраб ололмаслиги мумкин. Қандай баҳолайсиз, нима деб ўйлайсиз – буни билмадим-у, лекин хулоса чиқариш ўзингиздан!
Мексика, Янги Зеландия, Бразилия, Швейцария, Австрия, Исроил, Чили, Колумбия, Грузия, Ҳиндистон давлатларининг конституцияларига доимий тарзда ўзгартиш ва қўшимчалар киритиб борилмоқда. Ҳозир конституцияси ўзгармай қолган давлатлар деярли йўқ ҳисоби. Демак, хулоса қилиш мумкинки, замон заруриятидан келиб чиқиб, инсон ҳуқуқлари, унинг манфаатлари устуворлик аҳамият касб этаркан, янги ҳуқуқларга талаб ортаркан, конституция бу устуворликни доимо ўз ҳимоясига олиши зарур.
Амалдаги конституциямиз нормаларига эътибор қарацак, кўп қоидалар умумий ифодаланганига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Яъни фуқароларнинг ўз ҳуқуқларини амалга оширишида, ҳимоялашида аниқ белгиланган қоидаларни учратиш қийин. Шу мақсадда ҳам, қуйидаги: Ўзбекистонда ўлим жазосини тақиқлаш; «Миранда қоидаси»ни қўллаш, яъни шахсни ушлаш чоғида унинг ҳуқуқлари ва нима сабабдан ушлангани содда тилда тушунтирилиши шартлиги; шахс суднинг қарорига қадар кўпи билан қирқ саккиз соатдан ортиқ ушлаб турилиши мумкин эмаслиги; «ҳеч кимга бажариб бўлмайдиган мажбуриятни юклама» ёки «қонун – имконсиз нарсани талаб қилмаслиги»; мамлакат бўйлаб эркин ҳаракатланиш каби янги нормаларни киритиш зарурати пайдо бўлди. Булар сўзсиз ҳар қандай фуқаро кунлик ҳаётида дуч келадиган муаммолар бўлиб, киритилиши режалаштирилган янги нормалар уларни тўғридан-тўғри тартибга солишга қаратилгандир.
Бугун судланганлик факти тегишли ҳуқуқий тартибда олиб ташлангандан сўнг судланганлик факти ана шу шахснинг ўзига, унинг ҳаётига таъсир этиши мумкин бўлмаган шароитда бу ҳолат нафақат унга, балки унинг оила аъзолари, яқин қариндошлари ҳаётига салбий таъсир кўрсатиш ҳолатлари баъзан учрамоқда.
Ҳеч бир ҳолатда инсон ўзининг яқинлари йўл қўйган хатолар учун жавоб бериши мумкин эмас! Шу мақсадда ҳам мазкур салбий иллатнинг олдини олиш учун конституциявий қонун лойиҳасида шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлмаслиги кераклиги, қатъий белгилаб қўйилмоқда.
Ёки бўлмаса, илгари «прописка» деганда кўпчилигимизнинг кўз олдимизга иш топа олмаган ва чет элга кетган минглаб малакали кадрлар, ўз уйларини бошқа одамларнинг номларига расмийлаштирган фуқаролар, «прописка» учун тузилган сохта никоҳлар, қонунни четлаб ўтиш билан боғлиқ коррупциявий ҳолатлар келади. Шу сабаб қанчадан-қанча иқтидорли кадрлар ўз зеҳниятини кўрсатолмай, ўз касбий хоҳиш-истагидан воз кечишга мажбур бўлган. Бу каби ҳолатларга йўл қўймаслик учун ҳам конституцияда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонуний асосларда бўлиб турган ҳар бир шахс республика ҳудуди бўйлаб эркин ҳаракатланиш, турар ва яшаш жойини эркин танлаш ҳуқуқига эгалиги белгилаб қўйилиши режалаштирилмоқда.
Ўзбекистонда хусусий таълимни ривожлантиришга шарт-шароит яратиш, инклюзив таълимни ривожлантириш, алоҳида таълимга эҳтиёжи бор бўлган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини такомиллаштириш каби янги қоидалар ҳам конституцияда ифодаланиши – таълим тизимининг самарадорлигини таъминлашга, келажак авлоднинг сифатли билим олишдаги имкониятларини янада кенгайтиришга хизмат қилади. Илгари хусусий ва инклюзив таълимни ривожлантиришга шарт-шароит бормиди? Таъкидлаш лозимки, ҳозир Ўзбекистонда умумий ҳисобда 190 га яқин олий таълим муассасалари фаолият юритаётган бўлиб, уларнинг 30 дан ортиғи нодавлат олий таълим муассасаларидир. Бу кўрсаткичлар шундан ҳам далолат берадики, таълимни, унинг сифатини оширмасдан туриб, мақсадли юришни амалга ошириб бўлмайди.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, конституциявий ўзгаришлар мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг бошланиши, энг муҳими, бу янги қоидалар инсон, жамият ва давлат ўртасидаги ўзаро муносабатларни тўғридан-тўғри тартибга солишда ўз кучи ва салмоғини кўрсатиши лозим.
Шерзод Зулфиқоров, Жамоат хавфсизлиги университети кафедра бошлиғи, профессор, эксперт гуруҳи аъзоси
Изоҳ (0)